Монголын мэргэжлийн болон олон нийтийн байгууллагууд хэзээ ч ардчилсан зохион байгуулалттай байсангүй. Эдгээр байгууллагууд урьд Хувьсгалт намын гишүүдийн, одоо цөөн тооны хэсэг бүлэг хүмүүсийн хяналтад байсаар иржээ. Ардчилал, хүний эрх, эрх зүйт төр гэсэн үнэт зүйлд чих нь дассан шинэ үе насанд хүрч, хөдөлмөрийн зах зээлийг эзлэж байгаа энэ үед эдгээр байгууллагууд олон нийтийн, залуусын дэмжлэгийг авах сорилттой тулгарч байна. Энэхүү нийтлэлээр монголын тогтолцоо нь яагаад ардчилсан бус, яагаад эрх мэдэл, бодит нөлөөгөө бүр мөсөн алдах эрсдэлтэйг жишээгээр тайлбарлая.
Европ дахь Өмгөөлөгчдийн Холбоод
Австри, Эстонийн Өмгөөлөгчдийн Холбооны (ӨХ) жишээ нь монголын тогтолцооны ялгааг харуулахад суурь мэдээлэл болох боломжтой юм.
Австрид нийт 6000 гаруй өмгөөлөгч байдаг. Энэ бүх өмгөөлөгч өөрийн харьяа нутаг дахь ӨХ-нд гишүүн байх хуулийн үүрэгтэй. Энэ үүрэг нь хуулийн зөвлөгөө өгч, өмгөөллийн үйл ажиллагаа явуулах урьдчилсан нөхцөл болдог. Австрид нийт 9 ӨХ байдаг. Австрийн 9 ӨХ нь тус бүрдээ нийтийн эрх зүйн субъект, хуулийн этгээдийн статустай бие даасан холбоод. Хамгийн том ӨХ нь 2900 гишүүнтэй Вена хотын Өмгөөлөгчдийн Танхим. ӨХ тус бүр өөрийн харьяалах нутагт өмгөөлөх эрх олгох, өмгөөлөгчдийн ёс зүйг сахиулах бүрэн эрхтэй. Үндэсний түвшинд Австрийн ӨХ (the Austrian Bar) гэж байдаг. Тус үндэсний түвшин дэх холбооны эрх мэдэл нь ихээхэн хязгаартай ба энэ нь үндсэндээ 9 ӨХ-ны хамтын ажиллагааны платформ шинжтэйгээр ажилладаг, өмгөөлөх эрх олгох, сахилгын арга хэмжээтэй холбоотой 9 ӨХ-ны ажилд шууд оролцох эрхгүй байдаг.
Эстонийн хувьд хүн ам цөөтэй улс тул нэг ӨХ-той (The Estonian Bar Association). Тус ӨХ нь 1200 гишүүнтэй (676 нь өмгөөлөгч, 343 өмгөөлөгчийн туслах ба бусад нь өмгөөлөл хийхгүй байгаа идэвхгүй гишүүд).
Австрид ч, Эстонид ч ӨХ тус бүрийн бүрэн эрхийг бүх гишүүдийн хурлаар хэрэгжүүлдэг. Бүх гишүүдийн хурал нь жилд хамгийн багадаа нэг удаа болдог. Эстонийн ӨХ-ны тухай хуулийн дагуу бүх гишүүдийн хурал нь холбооны гишүүн өмгөөлөгчдийн талаас илүү хувь нь хүрэлцэн ирснээр хүчин төгөлдөр шийдвэр гаргах эрхтэй байдаг. Австрид хурлын шийдвэр хүчин төгөлдөр байх, хурлын оролцогчдын тоог тухайн шийдвэрлэх асуудлаас шалтгаалж янз бүрээр зааж өгсөн байдаг. Чингэхдээ энд хамгийн чухал зүйл нь холбооны гишүүн бүр бүх гишүүдийн хуралд оролцох эрхтэй, бодит боломжтой байх зохицуулалт Австрид ч Эстонид ч байдаг. Тус зохицуулалтын дагуу холбооны гишүүн бүрт хуралд оролцох урилгыг хэдэн долоо хоногийн өмнөөс хүргүүлж, хуралд оролцох боломжийг бодитой хангадаг.
Энэхүү Австри, Эстони тогтолцоо нь Европ даяар нийтлэг, магадгүй дэлхийн бусад олон оронд байдаг ардчилсан зохион байгуулалтын нэг жишээ юм. Энэ тогтолцоо нь суурь ардчилал буюу мэргэжилтнүүд өөрсдөө өөрийн нутгийн холбоог жилд хамгийн багадаа нэг удаа зохион байгуулагдах хурлаар дамжуулж шууд хянах замаар эрх мэдлийн бааз суурь өөртөө байнга хадгалж, хянаж байдаг явдал юм.
Монгол Улс дахь Хуульч, Өмгөөлөгчдийн Холбоод
Монголын Хуульчдын Холбоо (МХХ) нь хараат бус хуулийн мэргэжлийн зөвлөх, өмгөөлөх үйлчилгээ үзүүлэгчдийн мэргэжлийн холбоо биш юм (Дефакто Газет № 23). Тус холбоонд шүүгч, прокурорууд ч багтдаг. 2017 оны 9-р сарын байдлаар МХХ-д 5303 хуульч (517 шүүгч, 506 прокурор, 2203 бусад хуульчид) бүртгэлтэй байсан. МХХ нь нэн ялангуяа өмгөөлөх эрх олгох, өмгөөлөгчийн мэргэжлийн сахилгыг сахиулахад холбогдож хуулийн дагуу эрх эдэлдэг байгууллага.
МХХ-ны эрх барих дээд байгууллага нь Хуульчдын их хурал. Тус хурал нь хоёр жилд нэг удаа зохион байгуулагддаг. Хуралд сонгогдсон төлөөлөгчид оролцох эрхтэй байдаг. Өнгөрсөн жилийн хурлын төлөөлөгчдийн сонгуулийг цахим хэлбэрээр явуулсан нь ихээхэн шүүмжлэл дагуулсан. 2017 оны 10-р сарын хуралд нийт 534 төлөөлөгч оролцсон байна. МХХ-ны Ерөнхийлөгч, Зөвлөлийг Их хурлаар сонгодог.
Монголын Өмгөөлөгчдийн Холбоо (МӨХ) нь өмгөөлөх эрх олгох нийтийн эрх зүйн чиг үүргээ 2013 онд алдсан. Одоогоор 1200 орчим гишүүнтэй, 1000 орчим нь Улаанбаатарт, 200 орчим нь хөдөө орон нутагт ажиллаж байна. Энэ байгууллагын эрх барих дээд байгууллага нь мөн адил төлөөлөгчдийн Их хурал юм. Тус хурал нь гурван жилд нэг удаа болдог.
МХХ ч, МӨХ ч дээрээс удирдах пирамид тогтолцоотой. Ерөнхийлөгч, Зөвлөл (МХХ-д 30 гаруй хүн, МӨХ-д 9 хүн) нь байгууллагын эрх мэдлийг гартаа төвлөрүүлж байдаг. Бүх нутгийг хамарсан нэгдмэл тогтолцоо болон байгууллагын дээд эрх мэдлийг 2, 3 жилд нэг удаа болдог Их хурлын төлөөлөгчдөөр дамжуулж барьж байгаагийн үр дүнд байгууллагын олонх гишүүд нь байгууллагын удирдлага, хяналтад шууд оролцдоггүй.
Ирээдүйн зураглал
МХХ, МӨХ зэрэг байгууллагын Ерөнхийлөгч, Зөвлөл нь хэдий сайн ажиллаад ч олонхын, залуусын дэмжлэгийг авч чадахгүй. Энэ нь “театрын тоглолт” үргэлж болж байдаг, “жүжигчид” нь нөгөө л хэд байдагтай зүйрлэхүйц юм. Жүжигчид үзэгчдэд гомдоллох хэрэггүй, харин тэдний оролцоог хангаж өгөх ёстой. Оролцоог хангах замаар шинэчлэгдэхгүй бол МӨХ-ны эрхийг 2013 оны хуулиар халсан шиг “хувьсгал” гарах эрсдэлтэй. Ингэхээр хувьсаж, ардчилсан тогтолцоонд шилжихээс өөр зам үлдсэнгүй.
2018 оны 9-р сар