Монголын цемент үйлдвэрлэлийн салбарт эдийн засгийн гайхалтай парадокс (зөрчил) үүсээд байна. Энэ тухай 2025 оны 5-р сарын 2-нд Улаанбаатар хотод Монголын цемент үйлдвэрлэгчдийн ассоциациас анх удаа зохион байгуулсан “Цемент Экспо-2025” арга хэмжээний явцад тод харах боломж гарав. Юу гэвэл, одоо манай улс цементийн 7 үйлдвэртэй, нийлээд жилд 4.5 сая тонн цемент үйлдвэрлэх хүчин чадалтай байтал 2024 онд нийт хэрэглээ 2.3 сая тонн, түүнийхээ 250 мянган тонныг импортоор, чанарын эргэлзээтэй цементээр хангасан байх юм.
Мөн хэрэглээнээсээ хэт давсан хүчин чадалтай байхад нэмж цементийн үйлдвэр барих зөвшөөрөл авах гэж байгаа тухай албаны хүн айлдаж байх юм. Энэ нь одоо, зах зээлээ ойлгохгүйд байна уу, эсвэл олон мега төсөлд засаг төртэй “хорших” гээд байна уу? Ой ухааны энгийн логикт буухгүй олон үйл явдал энэ салбарт ч бас өрнөсөөр байна.
Салбарын сарнил
Монголын цементийн долоон үйлдвэр 2024 онд нийлээд дөнгөж 2.2 сая тонн цемент нийлүүлжээ. Өмнөх жилтэй харьцуулахад 12 хувиар өссөн үзүүлэлт. Хүчин чадлаа бүрэн ашиглан 2.3 сая тонн нэмж үйлдвэрлэсэн бол хичнээн мянган орон сууц, хэдэн мянган километр зам тавьчих боломж байлаа. Тэгсэн мөртлөө мөн онд нийт хэрэглээний 12 хувийг импортолсон байна.
Энэ зөрчлийн нэг дүгээр шалтгаан бол Хятадын цементийн өртөг манайхаас хоёр дахин хямд байгаад оршино. Өмнөд хөрш жилд 2 тэрбум буюу дэлхийн зах зээлийн 50 хувийг үйлдвэрлэдэг байна. Эдийн засгийн цар томын давуу тал. Валютаар аваад, төмөр замаар тээвэрлээд ч, гаалийн татваргүй бол дотоодыхоос үргэлж л хямд байдаг. Зарим бүс нутагт тээвэрлэх зайнаас хамаарч хятадын импорт ашигтай, хотуудад дотоодын цемент хадгалах байгууламж хангалтгүй байгаа нь сонголтонд бас нөлөөлдөг.
Хоёр дахь шалтгаан бол Монгол улсын эрчим хүчний найдвартай биш, импортоос хараат байдал. Оросын сүлжээнээс хамааралтай Ховдын цементийн үйлдвэрт гэхэд л 2024 онд төлөвлөгдөөгүй 160 цагаар цахилгаан тасарч, тоног төхөөрөмж эвдэрч гэмтэн, үйлдвэрлэлийн зардал асар их өссөн гэж Вестерн Холд компанийн санхүүгийн хэлтсийн дарга Н.Хаянхярваа ярьж байв. Энэ салбарт эрчим хүчний үнийн огцом өсөлт, найдваргүй нийлүүлэлттэй хоршин дотоодын цемент үйлдвэрлэлийн өөрийн өртгийг эрс нэмсэн байна.
Гурав дахь шалтгаан гэвэл чанарын асуудал. Хятадын импортын цемент хямд үнэтэй ч олон улсын стандартаас илүү их үнсний агууламжтай, бас үйлдвэрлэсэн огнооны тэмдэглэгээ нь гаргацгүй ажээ. Цемент цаг хугацааны явцад мэдэгдэхүйц мууддаг, 6 сараас дээш хугацаанд буруу хадгалагдвал бат бэх чанараа 40 хувиар алддаг ажээ. Тэгээд ч манай хил дээр одоо цементийн чанарыг хянах лаборатори байхгүй. Олон улсын стандартыг баримталдаг дотоодын үйлдвэрлэгчид дэмпингийн үнээр худалдаалагдаж буй импортын цементэд цохиулан өрсөлдөөний тэгш бус орчинд орчихоод байна.
Дөрөв дэхь асуудал бол авто замын жин тонны хязгаарлалт. Хүнд ачаа тээвэрлэх авто замын шинэ стандарт хэрэгжүүлэх болсон нь алслагдсан нутгаас түүхий эдээ татах тээврийн зардлыг даруй 3 дахин өсгөөд байна. Зам тавихдаа анхнаасаа хүнд даацаа тооцдоггүй, хөнгөн даацын замаа ч чанартай барьж чадаагүй учир эвдрэл гамтэл гардаг, барьсан замаа тогтмол арчилж, засахгүй байгаа атлаа гэнэт ийм шаардлага тавьж буй нь барилгын материалын үйлдвэрүүдэд хүчтэй цохилт өгч, өртгийг өсгөж улмаар үнэд нөлөөлж байна.
Эцэст нь 2026 оноос барилгын материал үйлдвэрлэхэд тусгай зөвшөөрөл олгохгүй гэж БХБОСЯамны төрийн нарийн бичгийн дарга С.Төмөрхүү мэдээлсэнээс харахад хэн ч, хэдэн ч үйлдвэр барьж болно, харин хэн төр засагт ойр, том төслүүдийг авч чадах нь үлдэж, бусад нь дампуурах дүр төрх айсуй. Уг нь бол одоогийн хүчин чадлынхаа ядаж 70 хувийг нь ашигласны дараа л шинэ үйлдвэр байгуулах нь оновчтой баймаар.
Гарц шийдэл
Монгол улс Хятадтай эдийн засаг цараараа өрсөлдөж чадахгүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, барилгын “талх” болох цементийн үйлдвэрлэлдээ тусгайлан стратегийн хамгаалалт хийх шаардлагатай байна.
Шинээр үйлдвэр барихын оронд бүх боломжит нөөцөө ашиглан, одоо байгаа үйлдвэрүүдийн чадлыг бүрэн дүүрэн ашиглахад хүч чармайлтаа нэгтгэх, тоног төхөөрөмжөө шинэчлэх, эрчим хүчний хэмнэлттэй байдлыг дээшлүүлэх, орчин үеийн чанар хяналтын систем нэвтрүүлэх, тээвэр, ложистикийн дэд бүтэц барих, монголын уур амьсгалд тохирсон тусгай цементийн найрлагын судалгаа, хөгжүүлэлт хийхэд чиглүүлэх нь оновчтой юм.
Цементийг тогтвортой үйлдвэрлэлийн өртөгөөс доогуур үнээр худалдаалагдаж байвал дэмпингийн эсрэг хууль журмын дагуу асуудлыг шийдэх ёстой. Төрөөс дэд бүтцийн төслүүдээ хэрэгжүүлэхдээ зөвхөн дотоодын цементийг оруулах, тодорхой чанар стандарыг зааж, дотоодын үйлдвэрлэгчидэд давуу эрх олгох хэрэгтэй байна.
Эрчим хүчний хямралыг шийдвэрлэх нь салбарын өрсөлдөх чадварыг өсгөхөд маш чухал. Эрчим хүч нийлүүлэгчидтэй цахилгаан хангамжийн баталгааны гэрээ байгуулах, үйлдвэрүүдэд нөөц цахилгаан үүсгүүр, эрчим хүч хадгалах, эргүүлэн ашиглах зэрэг шийдлүүдэд хөрөнгө оруулах, зайлшгүй үйлдвэрлэлд давуу эрхтэй нэвтрэх аж үйлдвэрийн цахилгааны тусгай сүлжээ хөгжүүлэх зэрэг арга хэмжээ авах шаардлагатай юм. Өртгөө бууруулах зорилгоор ялгарсан хийг эргүүлэн ашиглаж цахилгаан хэрэглээнийхээ 40 хүртэлх хувийг хангаж буй технологийг (WHR) жишээ нь Монцемент компани нэвтрүүлжээ.
Монголд зөвхөн үнээр биш, чанарын ялгаагаа харуулсан өрсөлдөөн шаардлагатай байна. Хилийн боомтуудаар цементийн заавал баримтлах чанарын шаардлагыг баримтлах, үйлдвэрлэгдсэн огноо, үнсний агууламжийн нотолгоо шаардсан гэрчилгээний систем нэвтрүүлэх, импорт болон дотоодын цементийн стандарт, агуулгыг шалгах хараат бус байгууллагатай болох, шаардлага хангаагүй цемент нийлүүлэгчдийг томоор торгох зэрэг тогтолцоо бий болгох цаг болжээ. Бүх цемент олон улсын стандарт хангаж байгаа эсэхийг баталгаажуулснаар дотоодын үйлдвэрлэгчид зөвхөн үнээр бус чанар, найдвартай байдлаараа өрсөлдөж чадна.
Цемент үйлдвэрлэлийн салбарыг шинэ үйлдвэрээр бутлан сарниулахын оронд одоо байгаа үйлдвэрүүд нь хүчин чадлаа бүрэн дүүрэн ашиглах стратегийн нэгдэлийг сонгох шаардлагатай. Жижиг үйлдвэрлэгчид нэгдэх, хамтрахыг урамшуулах, компаниуд хуваалцаж болох нэмэлт хөрөнгийг тодорхойлох, үйлдвэрүүд тодорхой бүтээгдэхүүний төрөлд мэргэших стратегийг хөгжүүлэх, өртөг бууруулах зорилгоор хамтарсан ложистик, түгээлтийн сүлжээ хэрэгжүүлж болох юм.
Үйлдвэрлэлийн газар зүйн хуваарилалтыг оновчтой болгож улмаар эрэлт өндөр бүс нутагт цементийн стратегийн нөөцийг бүрдүүлэх, том хотын ойролцоо орчин үеийн хадгалах байгууламж бий болгох, дотоодын цементэд тээврийн давуу үнэ хэрэгжүүлэх, нийлүүлэлтийн сүлжээг оновчтой болгохын тулд бүс нутаг болон улирлын эрэлтийн газрын зураг гаргах шаардлагатай байна. Энэхүү бүсчилсэн хандлага нь ойр байрлалын шалтгаанаас импортод алдагдаж буй зах зээлийн хэсгийг буцаан авахад тусална.
Салбарын төвлөрсөн мэдээллийн систем бий болгох, хүчин чадлын ашиглалтын тайланг тогтмол нийтлэх, бүс нутгийн эрэлтийн хандлагын урьдчилан таамаглах, үйлдвэрүүдийн үйлдвэрлэлийн хуваарийг зохицуулах, боломжит хөрөнгө оруулагчдад ил тод зах зээлийн мэдээлэл өгөх хэрэгтэй байна.
Дэд бүтцийн хөгжил бол Монголын эдийн засгийн хамгийн гол зорилт. Дэд бүтцийн гол материал бол цемент. Монголын бодлого боловсруулагчид болон салбарын удирдагчид энэ салбарын парадоксыг хямралд хүргэхээс нь өмнө дээрх санал болгож буй арга хэмжээнүүдээс хэрэгжүүлнэ гэж найдаж байна.