Уран нь түүхийн туршид нууцлаг шинжийг агуулж, дайн, энх тайван, цэвэр эрчим хүчний бэлгэдэл нэгэн зэрэг болж иржээ. Ураны салбар нь Манхэттэний* төслөөс эхлээд өнөөгийн уур амьсгалд ээлтэй эрчим хүчний мэтгэлцээн хүртэл дэлхийн хамгийн стратегийн ач холбогдолтой, геополитикийн хувьд эмзэг сэдвийн нэг хэвээр байна. Өнөөдөр ураны түүхийн төв цэг нь уудам тал нутагтай Казахстан улс юм.

Өнөөдөр ураны эрэлт дэлхий даяар өсөн нэмэгдэж байна. Цөмийн эрчим хүч нь найдвартай цахилгаан үйлдвэрлэлийн суурь бөгөөд хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахад чухал хувь нэмэр оруулах бага нүүрстөрөгчийн шийдэл гэж үзэх боллоо. Ураны (U₃O₈, “шар нунтаг”) үнийн хандлага энэ өөрчлөлтийг тод харуулж байна. 2023 онд ураны үнэ фунт тутамд 106.6 ам.долларт хүрч, сүүлийн 16 жилийн хамгийн өндөр түвшинд хүрсэн ч жилийн эцэст ойролцоогоор 86.2 ам.доллар болж буурсан. 2025 оны дунд үе гэхэд үнэ фунт тутамд 68.0 ам.долларын орчим хэлбэлзэж, урт хугацааны гэрээний үнэ 92.6 ам.долларт хүрчээ. Баяжуулсан ураны зах зээл мөн адил огцом чангарч, нэг салгах ажлын нэгжийн (SWU) үнэ 190 ам.долларт хүрсэн нь цөмийн эрчим хүчний өргөжилт болон хиймэл оюун ухаанд суурилсан эрчим хүчний хэрэглээ нэмэгдэж буйтай холбоотой юм.

Дэлхийн ураны салбар

Дэлхийн ураны салбарын хөгжил 1940-өөд оноос эхтэй. Тухайн үед энэ элемент цөмийн зэвсэг бүтээхэд ашиглагдаж, улмаар энхийн зорилготой цөмийн эрчим хүчний эх үүсвэр болсон юм. Цаг хугацааны явцад олборлолт, баяжуулалт, түлш үйлдвэрлэл, хаягдлын менежмент зэрэг цөмийн түлшний цогц мөчлөг бүрэлдэн тогтжээ.

Өнөөдөр уран нь дэлхийн цахилгаан эрчим хүчний 10 орчим хувийг хангаж байна. Ураны зах зээлд цөөн хэдэн том тоглогч давамгайлдаг бөгөөд тэдгээрийн дунд Казахстаны “Казатомпром” нэгдүгээрт бичигдэж, Канадын Cameco, Францын Orano, Оросын Uranium One/Rosatom, БНХАУ-ын CNNC болон CGN удаалдаг.

Дэлхийн хэмжээнд ураны нөөц хэдхэн улсад төвлөрдөг. Австрали нийт олборлож болох ураны 28 орчим хувийг эзэлж, удаалаад Казахстан, Канад, Орос ордог. Олборлолтын хэмжээгээр авч үзвэл Казахстан 2009 оноос хойш дэлхийд тэргүүлэгч хэвээр бөгөөд дэлхийн нийлүүлэлтийн 40–45 хувийг дангаараа бүрдүүлдэг. Канад 20 хувийг, Намиби 11 хувийг нийлүүлдэг. Орчин үед дэлхийн ураны талыг илүү хямд өртөгтэй, харьцангуй цэвэр технологи болох газар доорх уусгах (ISR) аргаар олборлож байна.

Казахстаны ураны салбар

Казахстаны ураны түүх ЗХУ-ын үеэс эхэлсэн. Тэр үед өргөн хүрээний хайгуул, олборлолт явагдаж байв. 1991 онд тусгаар тогтнолоо олсны дараа Казахстан ЗХУ-аас арвин нөөц, дэд бүтцийг өвлөн авчээ. 1990-ээд оны сүүлээр ISR олборлолтын аргачлалыг нэвтрүүлснээр тус улс дэлхийн зах зээлд давамгайлах сууриа тавьжээ.

Өнөөдөр Казахстан дэлхийн ураны нөөцийн 12–14 хувийг эзэмшиж, Австралийн дараа ордог. 906 мянган тонн орчим нөөцийн ихэнх нь элсэрхэг чулуулгийн давхаргад байрладаг тул ISR технологи хамгийн тохиромжтой. Энэ арга нь өнөөдөр олборлолтын 90 хувийг бүрдүүлдэг бөгөөд голчлон Кызылорда, Туркестаны бүс нутагт төвлөрдөг.

2024 онд Казахстан 23,270 тонн уран үйлдвэрлэж, дэлхийн нийлүүлэлтийн 40 гаруй хувийг дангаараа хангажээ. 2009 оноос хойш тус улс дэлхийн хамгийн том үйлдвэрлэгч хэвээр байна. Ураны экспорт нь Казахстаны хувьд онцгой ач холбогдолтой; 2023 онд 3.43 тэрбум ам.долларын орлого олж, улсын нийт экспортын 4.4 хувийг бүрдүүлсэн. 2024 онд уран нь өндөр технологийн экспортын 62.7 хувийг бүрдүүлж, 4.6 тэрбум ам.долларт хүрсэн нь онцлох үзүүлэлт юм.

Энэхүү салбарын гол төвд 1997 онд байгуулагдсан төрийн өмчит “Казатомпром” оршдог бөгөөд дэлхийн нийлүүлэлтийн 20 орчим хувийг дангаараа хянадаг. Казахстаны ураны бодлого нь олон талт тэнцвэрийг баримталдаг. Францын Orano-тай Katco, Канадын Cameco-той Inkai, Японы Kansai ба Marubeni, Хятадын CNNC, CGN, Оросын Uranium One-той Акбастау, Каратау зэрэг хамтарсан төслүүд хэрэгжиж байна. Энэ нь зах зээлийн тогтвортой байдал, хүртээмж, геополитикийн уян хатан байдлыг хангадаг.

Казахстаны цөмийн эрчим хүчний салбар

Казахстан зөвхөн дэлхийн ураны агуулах бус, өөрийн ирээдүйг уранаар баталгаажуулах зорилт тавьжээ. 2024 оны 10 дугаар сарын 6-нд бүх нийтийн санал асуулгаар “Казахстан улсад цөмийн цахилгаан станц байгуулахыг зөвшөөрч байна уу?” гэсэн асуулт тавигдахад, санал өгсөн иргэдийн 71 хувь нь “тийм” гэж хариулж, ирц 63.7 хувьтай байв. Үр дүнд нь тус улсын анхны цөмийн цахилгаан станц байгуулах зөвшөөрөл олгогдсон.

2025 оны 6 дугаар сард Казахстан улс Оросын “Росатом” тэргүүлсэн олон улсын консорциумыг Балхаш нуурын ойролцоох Үлкен тосгонд орчин үеийн VVER-1200 реактор бүхий станц барихаар сонгожээ. Үүнтэй зэрэгцэн БНХАУ-ын CNNC-н хоёр дахь төслийг удирдахаар сонгосон бөгөөд ингэснээр ойрын жилүүдэд Казахстаны тал нутгаар хэд хэдэн цөмийн станц сүндэрлэн босох төлөвтэй байна.

Гэсэн хэдий ч энэ шийдвэрийг тойрсон маргаан гарсан. Байгаль орчны идэвхтнүүд Балхаш нуурын усны түвшин, цацрагийн хаягдал, Оростой хамтрахтай холбоотой геополитикийн эрсдэлд санаа зовниж байна. Санал асуулгын өмнө цөмийн эсэргүүцэгчид саатуулагдсан нь Семипалатинскийн туршилтын талбайн дурсамжийг сэргээж, олон нийтийн эмзэг сэтгэл хөдлөлийг илтгэжээ. Гэвч засгийн газар цөмийн бүтээн байгуулалтыг эрчим хүчний аюулгүй байдал, бага нүүрстөрөгчийн эрчим хүч, эдийн засгийн урт хугацааны төрөлжилтийн зайлшгүй хэрэгцээ гэж үзэж байна.

Монгол Улсын хувьд, Казахстаны ураны салбартай төстэй нөхцөлтэй. Манай улс ойролцоогоор 141,000 тонн баталгаажсан нөөцтэй бөгөөд дэлхийд эхний 20-т бичигддэг. Дорнод, Гурванбулаг зэрэг томоохон ордууд олон жил судлагдсан боловч арилжааны түвшинд олборлолт хараахан эхлээгүй байна. Казахстан дэлхийн зах зээлд аль хэдийн давамгайлж буйтай харьцуулахад Монголын ураны салбар одоогоор бэлтгэл, хайгуулын шатандаа байгаа бөгөөд Орос, Франц, Чех, Япон зэрэг улстай хамтын ажиллагаа өрнүүлж байна. Гэхдээ боломж нь бодит бөгөөд Монгол улс ирээдүйд хөршийнхөө адил дэлхийд цөмийн түлш нийлүүлэгч болох бүрэн чадамжтай.

Казахстан ISR буюу газар доорх уусгах олборлолтын технологид түшиглэдэг нь сургамжтай. Энэ аргыг илүү аюулгүй, байгаль орчинд бага нөлөөтэй гэж үздэг бөгөөд Казахстаны орон нутгийн иргэдийн зүгээс бараг гомдол гардаггүй.

Дүгнэлт

Казахстаны уран болон цөмийн хөгжлийн замнал нь байгалийн баялаг, түүхэн дурсамж, ирээдүйн хүсэл эрмэлзлийн огтлолцлыг илтгэнэ. Дэлхий цэвэр эрчим хүч болон эрчим хүчний аюулгүй байдлын төлөө тэмцэж буй энэ үед Казахстан хүчирхэг хөзөр атгаж байна. Энэ улс ураны үйлдвэрлэлээр дэлхийд тэргүүлэхийн зэрэгцээ дотооддоо цөмийн эрчим хүч хөгжүүлэх, Баруун ба Зүүний сонирхлыг тэнцвэржүүлэх боломжтой. Кызылордогийн нам гүм элсэн цөлөөс Балхаш нуурын ус хүртэл Казахстаны цөмийн аялал дөнгөж эхэлж байна.

====

*Манхэттэний төсөл нь Дэлхийн II дайны үед АНУ, Их Британи, Канад хамтран цөмийн зэвсэг бүтээх зорилготой нууц хөтөлбөр байсан