Монгол Улсын Засгийн газар 2025 оны арванхоёрдугаар сарын 16-нд “Эдийн засгийн эрх чөлөөний тухай” хуулийн төслийг хэлэлцэн Улсын Их Хуралд өргөн барихаар шийдвэрлэсэн нь олон нийтийн анхаарлыг татаж байна. Эдийн засгийн эрх чөлөө гэдэг ойлголт өөрөө улс орны хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлох хэмжээний суурь асуудал тул энэхүү хуулийг батлахаас өмнө иргэд ойлгож, хэлэлцэж, санал бодлоо илэрхийлэх нь чухал.
Тэгвэл эдийн засгийн эрх чөлөө гэж яг юуг хэлдэг вэ? Энгийнээр хэлбэл, эдийн засгийн эрх чөлөө гэдэг нь иргэн, аж ахуйн нэгж өөрийн өмч, хөдөлмөр, хөрөнгийг ашиглан юу үйлдвэрлэх, хэрхэн үйлдвэрлэх, хэнд, ямар үнээр худалдахаа төрөөс зөвшөөрөл авахгүйгээр өөрөө шийдэх эрх юм. Ашиг олбол өөрөө хүртэнэ, алдагдал хүлээвэл өөрөө хариуцна. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн шийдвэрийг төр бус, зах зээл болон иргэн өөрөө гаргадаг тогтолцоо юм.
Гэтэл эдийн засгийн эрх чөлөөг “төр бизнесийг сайн зохицуулах”, “төрөөс үнэ барих”, “төрөөс салбар дэмжих”, “төр зах зээлд оролцож тэнцвэржүүлэх” гэсэн ойлголттой андуурах нь их байна. Энэ бүхэн бол төрийн интервенц бөгөөд, эдийн засгийн эрх чөлөө бол түүний яг эсрэг философи дээр суурилдаг. Чөлөөт зах зээл гэдэг нь төр зах зээлийн тоглогч биш, харин дүрмийн сахиул, шүүгч байх ёстой гэсэн ойлголт юм.
Энэ үүднээс харахад одоо хэлэлцэгдэж буй хуулийн төсөлд тодорхой зөрчил ажиглагдана. Нэр нь “эдийн засгийн эрх чөлөө” боловч агуулгын хувьд “төр сайн зохицуулбал бизнес сайн явна” гэсэн зөөлөн интервенционист хандлага давамгайлж байна. Тухайлбал, хуулийн төсөлд төр боловсрол, эрүүл мэнд, дэд бүтэц, нийтийн үйлчилгээ, технологийн шийдэл зэрэг суурь зах зээлийн салбаруудад оролцож, санхүүжүүлж болно гэж заасан нь төрийг зах зээлийн тоглогч хэвээр үлдээж байна гэсэн үг. Энэ нь төр ба бизнесийн заагийг бүдгэрүүлж, авлига, ашиг сонирхлын зөрчил системтэй үүсэх эрсдэлийг хадгалсаар үлдээнэ.
Хэрэв эдийн засгийг үнэхээр “бүрэн эрх чөлөөтэй” болгохыг зорьж байгаа бол хувийн хэвшил хийж чадах ажлыг төр хийхийг хориглосон тодорхой, хатуу заалт зайлшгүй хэрэгтэй. “Төрийн оролцоог багасгана” гэсэн ерөнхий өгүүлбэр бодит амьдрал дээр үр дүн багатай. Харин “хувийн хэвшил чөлөөт зах зээлийн зарчмаар гүйцэтгэх боломжтой аливаа үйл ажиллагааг төр эрхлэхийг хориглоно” гэж тодорхой зааж өгвөл төрийн оролцооны бодит хязгаар тогтоно.
Мөн хуулийн төслийн нэг томоохон дутуу зүйл нь үнэ, ханш, цалинг зах зээлээр тогтоох зарчим огт тусгагдаагүй явдал юм. Үнэ бол зах зээлийн дохио, ханш бол эрсдэл ба хариуцлагын илэрхийлэл. Хэрэв төр үнэ барьж, ханшид оролцвол зах зээл буруу дохио авч, хомсдол, далд зах зээл, авлига үүсэх нөхцөл бүрддэг. Тиймээс эдийн засгийн эрх чөлөөний тухай хуульд үнэ, тариф, цалин, хөлс, валютын ханшийг зах зээлийн чөлөөт харилцаагаар тогтооно, төрөөс эдгээрт шууд болон шууд бусаар оролцохыг хориглоно гэсэн зарчим зайлшгүй байх ёстой.
Түүнчлэн төрийн зохицуулалтын дээд хязгаарыг тодорхой тогтоогоогүй нь анхаарал татна. “Үндэсний аюулгүй байдал”, “нийтийн ашиг сонирхол” гэх өргөн ойлголтыг ашиглаад бараг ямар ч хязгаарлалтыг зөвтгөж болохоор орхих нь зах зээлийн итгэлцлийг алдагдуулдаг. Эдийн засгийн эрх чөлөөг хязгаарлах аливаа зохицуулалт зайлшгүй, хамгийн бага, тодорхой хугацаатай, шүүхийн хяналтад нээлттэй байх ёстой гэсэн зарчим энд дутагдаж байна.
Жинхэнэ утгаараа эдийн засгийн эрх чөлөөг баталгаажуулна гэвэл төр бизнес эрхлэхийг мөн шууд хориглох шаардлагатай. Төр ашиг олох зорилготой аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулахгүй, харин төрийн өмчит компани, төсөл, хөтөлбөрийг үе шаттайгаар бууруулж, хувьчилж, зах зээлд шилжүүлэх суурь бодлого хэрэгтэй. Үгүй бол төр өөрөө зах зээлд өрсөлдөгч хэвээр үлдэнэ.
Ийм хуульд “Төрийн эдийн засгийн үндсэн үүрэг” гэсэн тусгай заалт оруулж, төр зөвхөн хүний амь нас, өмчийн аюулгүй байдлыг хамгаалах, байгаль орчны аюулгүй байдлыг хангах, гэрээний хэрэгжилт, өмчийн эрхийг шүүхээр хамгаалах, шударга өрсөлдөөнийг сахиулах үүрэгтэй гэдгийг тодорхой заах нь зүйтэй. Үүнээс өөр эдийн засгийн үйл ажиллагаанд төр оролцох ёсгүй. Үүнийг олон улсад “шөнийн манаач төр” гэж нэрлэдэг.
Сүүлийн жилүүдэд Монголын эдийн засгийн өсөлт саарч, хөрөнгө оруулалт хумигдаж, бизнесийн орчин тогтворгүй болсон нь төрийн хэт оролцоо, давхардсан зохицуулалт, лиценз зөвшөөрлийн дарамттай шууд холбоотой. Ийм нөхцөлд эдийн засгийн бодлогыг хэсэгчлэн засах бус, чөлөөт зах зээлийн суурь зарчмыг хуульчлан баталгаажуулах шаардлага бодитоор тулгарч байна.
Дүгнэж хэлбэл, эдийн засгийн эрх чөлөө гэдэг нь “төр зохицуулна” гэсэн логикоос татгалзаж, “төр хамгаална, зах зээл шийднэ” гэсэн зарчимд шилжих тухай ойлголт юм. Хэрэв “Эдийн засгийн эрх чөлөөний тухай” хууль үнэхээр нэрэндээ тохирохыг зорьж байгаа бол чөлөөт зах зээлийн суурь хууль байх ёстой.
Эцэст нь бодит байдлыг харгалзвал, Монгол Улс боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт төрийн оролцоог гэнэт бүрэн зогсоох боломжгүй. Тиймээс эдгээр салбарыг төр дангаараа бус, хувийн хэвшилтэй өгөөжтэй хослуулан, өрсөлдөөн ба сонголтыг нэмэгдүүлэх чиглэлд шат дараатайгаар удирдах шаардлага тулгарч байна.