- ХБНГУ ба Монгол Улсын Үндсэн хуулийг тойрсон эргэцүүлэл –
Хуульзүйн доктор, өмгөөлөгч Дэлгэрийн Уянга
Монгол Улсын Үндсэн Хуулийн 3-р зүйлийн 1-р заалтад “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна.” гэж заасан байдаг. Францын хувьсгалын үзэл санаанаас эхтэй энэ заалт ард түмний нэрийг барьсан улс төрийн ашиг сонирхлын нэг бүлэг нь өрсөлдөгч бүлгүүдээ намнаж, хүний эрхийг ноцтой зөрчих хэрэгсэл болж байсан гашуун түүх бий. Засгийн эрхийг “ард түмний мэдэлд” авсан Францын Анхдугаар Бүгд Найрамдах Улс төсөөлөшгүй цуст аллага, тоталитар дэглэмээр төгсөж байв. Германы Анхдугаар Парламентын ардчилал (Ваймерийн БНУ) фашист дэглэмээр төгсөж, улмаар дэлхийн 2-р дайныг өдөөсөн. Орос дахь Октябрын хувьсгал, Монгол Улс дахь ардын хувьсгал, түүнийг дагасан гунигт, сургамжит түүх мөн л адил “ард түмний нэрээр” өрнөсөн байдаг.
Өөр нэг өнцгөөр, “засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байх” Үндсэн хуулийн 3-р зүйл иргэний эрх чөлөө, улсын тусгаар тогтнолын үндэс, суурь болж бас болно. Үндсэн хуулийн 3-р зүйлийн 1-р заалтад мөн “Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ.” гэсэн байдаг бөгөөд энэ нь иргэд улс төрийн намд эвлэлдэн нэгдэж, эсвэл улс төрийн намыг дэмжиж, сонгох замаар төрийг удирдахад шууд ба шууд бусаар оролцох байдлаар хэрэгждэг.
“Засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байх” зарчим улс төрийн намаар дамжиж хэрэгжихэд холбогдож ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг жишээ татъя. ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн шүүх даруй 1950-аад оны сүүлч гэхэд “ард түмний хүсэлт зориг төрөөс хараат бусаар бүрэлдэж, төр ард түмний хүсэл зоригийг тодорхойлох бус, харин ард түмний хүсэл зориг төрд очиж байх ёстой.” гэсэн зарчмыг тодорхой илэрхийлж, хэрэгжүүлж ирсэн байдаг.[1] Өөрөөр хэлбэл, бидний хэрхэн бодож сэтгэхийг төр заах биш, харин бидний хамтын хүсэл зориг төрийн үйл хэргийг хөтөлж байх ёстой юм. Үүнд ард түмний хүсэл зоригийг нэгтгэх, зохион байгуулалтад оруулах гол цөм, хэрэгсэл нь улс төрийн намууд юм. Эндээс улс төрийн нам өөрөө төрөөс хараат бус байх, дотоод ардчилалтай байх шаардлага үүсдэг.
Улс төрийн нам төрөөс хараат бус байх зарчмын үүднээс ХБНГУ-д улс төрийн намын дотоод асуудалд төрийн шүүх шууд оролцох нь ихээхэн хязгаарлагдсан байдаг. ХБНГУ-ын Улс төрийн намын тухай хуулийн дагуу улс төрийн намууд дотоодын маргаанаа шийдвэрлэх өөрийн гэсэн арбитрын бие даасан шүүхтэй байх дотоод зохион байгуулалтай байх шаардлагатай байдаг. Улс төрийн намын дотоодын маргааныг шийдвэрлэх журам гэж байх ёстой ба энэ журам нь мэтгэлцэх зарчим, өөрийгөө өмгөөлөх эрхийг хангаж, шударга процессоор явагдаж, намын дотоод арбитрын шүүгчийг татгалзан гаргах боломжийг олгосон байх ёстой байдаг.[2] Намын дотоод арбитрын шүүхийн шийдвэрийг төрийн иргэний хэргийн шүүхэд давж заалдах боломжтой ч төрийн шүүх нь тухайн намын өөрийн бие даасан байдлыг хүндэтгэж үзэх ёстой учир дотоод асуудлыг нь шууд өөрөө зохицуулахгүй байхад анхаарч, ихээхэн хязгаартай хандах ёстой болдог.[3]
Монголын 2023 оны Улс төрийн намын тухай хуулийн 18 дугаар зүйлд улс төрийн намууд намын дүрмийн хэрэгжилтэд хяналт тавих, намын дүрмээр зохицуулах дотоод маргааныг хянан шийдвэрлэх чиг үүрэгтэй “улс төрийн намын хяналтын байгууллага”-тай байх ёстой гэж заасан байна. Ямартай ч улс төрийн намууд дотоодын маргаанаа өөрсдөө, бие даан шийдвэрлэх суурийг хуульд тавьж өгсөн байна. Гэхдээ энд “хяналтын байгууллага” гэж нэр томьёо өөрөө хуучин нийгмийн нэр томьёо мэт сэтгэгдлийг төрүүлж байна. Үзэл бодлоо уралдуулж, дотоод өрсөлдөөн өрнөж байх ёстой ардчилсан зохион байгуулалттай улс төрийн намд хяналт гэхээс илүү маргаан таслах, дүрэм журмыг баримтлуулах чиг үүрэгтэй, шүүхтэй адилтгах байгууллага намын дотоод бүтцэд багтах ёстой болно. Иймээс “хяналтын байгууллага” гэдгээ орчин цагт намын өөрийн дотоодын арбитрын шүүх гэсэн утгаар ойлгож, арбитрын шүүх шиг процесстой болгож, ялангуяа намын дотоод арбитрын шүүгчийг (хяналтын хорооны гишүүнийг) татгалзан гаргах боломжтой маргаан шийдвэрлэх журамтай болох шаардлагатай болно.
Одоо өрнөж буй МАН-ын дотоод хямралын талаарх мэдээг уншихад “Хяналтын хороо” гэдэг нь хуучин цагийн улсын яллагч, прокурорын байгууллагатай зүйрлэхүйц байгууллага мэт сэтгэгдлийг төрүүлж байна. Ардчилсан ёсны зарчим, улс төрийн намын бие даасан байдлыг хангах талаасаа авч үзвэл улс төрийн нам дотооддоо олон ургалч үзлийг дэмжсэн, шударга өрсөлдөөний хангуулсан байгууллага байх ёстой. Энэ утгаараа ч улс төрийн намууд “хяналт” хийдэг хороотой гэхээс илүү намын аль нэг гишүүн, эсвэл аль нэг жигүүр бүлгийн гомдлоор маргаан шийдвэрлэдэг шүүх маягийн байгууллагатай байх ёстой болно. Энэ нь намын дотоодын маргаан төрийн хямрал болж дэрвэх үүдийг хаах нэг хэрэгсэл болоод зогсохгүй улс төрийн намын дотоод асуудлыг төрөөр шууд шийдүүлж, төр нь нам, нам нь төр болсон тоталитар дэглэм рүү ухралт хийхгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэхэд тустай юм.
2025 оны 10-р сарын 28-ны өдөр
[1] Maximillian Steibeis, Marion Detjen, Stephan Detjen, Die Deutschen und das Grundgesetzt, Bonn 2009, S. 216 ff.
[2] § 14, Abs. 4 Parteiengesetz.
[3] Ipsen, in: Ipsen, Parteiengesetz, 2. Auflage 2018, § 10 Rn. 35