Монголчууд түүхэндээ байгаль эхээ “амьдралын эх булаг” хэмээн хүндэтгэж, хамгаалж ирсэн ард түмэн. Гэхдээ өнөөдөр бол бид алт, нүүрс, зэс зэрэг эрдэс баялгаа олборлож амьдарч байна. Бидний унаж байгаа машин тэрэг, амьдарч буй орон сууц, хотуудын шил толь болсон өндөр байшингуудыг уул уурхайгаас олсон мөнгөөр боссон юм. Монголчуудад одоогоор өөр сонголт алга байна. Бид хөрөнгө дутмаг учир гадаадаас хөрөнгө оруулалт татаж, эрдэс баялгаа олборлож л валют олж байна.
Өнгөрсөн гучаад жилд Засгийн газар “Алт хөтөлбөр”-ийг хоёр ч удаа хэрэгжүүлсэн. Жилд хорь шахуу тонн алт олборлож ирсэн ч, Монголчууд эрдсийн экспортоо орлуулах хэмжээнд өөр шинэ бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ гаргаж чадаагүй л байна. Байгалийн баялгаа гадагшаа гаргаж, олсон орлогоороо эдийн засгаа төрөлжүүлэх ёстой гэж бүгд ярьдаг ч амжилт олоогүй л байна. Ойрын ирээдүйд ч эрдэс баялагаа зарж л амьдарна.
Нөгөө талаасаа бол ядангуяа ой модоо, гол усаа бохирдуулж, сүйтгэн байж алт олборлох нь ухаалаг явдал биш. Тиймээс 2009 онд “Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, олборлох, ашиглахыг хориглох тухай” буюу “Урт нэртэй” гэгдэх хууль баталсан. Харин түүнийгээ бүрэн хэрэгжүүлж чадаагүй. Тодорхой компаниуд энэ хуулийг зөрчсөөр л байгаа.
Тэгвэл өнөөдөр Засгийн газар “АЛТ-3” хөтөлбөрийг боловсруулжээ. УИХ-аас баталсан уг тогтоолд харин Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хориг тавьсан. Одоо УИХ-ын намрын чуулганаар энэ хоригийг хүлээж авах эсэхийг хэлэлцэнэ. Уг хөтөлбөр хэрэгжсэнээр улсад тушаах алтны хэмжээ жилд 10 тонноор нэмэгдэж, ойролцоогоор нэг тэрбум ам.доллар олох тооцоотой гэсэн.
Энэ хөтөлбөрт улсын тусгай хамгаалалттай зарим газар нутагт хамаарах алтны ордууд орсон учир тэдгээр газрын хилийн цэсийг нь өөрчилж тусгай хамгаалалтаас гаргах заалт оржээ. Эдгээрийн нэг нь Хэнтий аймгийн Батширээт, Биндэр сумдын нутгийг хамарсан Гутайн давааны 102,640 га газар. Уг нь энэ газрыг 2020 онд улсын тусгай хамгаалалтад авсан юм. Монгол Улс 1990-ээд оноос эхлэн байгалийн унаган төрхийг хадгалах зорилгоор тусгай хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээг бий болгосон. Энэ нь зөвхөн байгаль хамгаалах төдий биш, ирээдүй хойч үеийнхээ амьдрах орчныг хамгаалах ухаалаг сонголт байлаа.
Тухайн газрын хувьд, Гутайн давааны бүс нь 27 голын эх, ай саваас бүрэлддэг, ундны цэвэр усны эх үүсвэр болдог онц чухал нутаг юм. Эндээс эх аван урсдаг Онон гол Амар мөрөнд нийлж, эцэст нь Хятадын зүүн хэсгийг дайран өнгөрдөг. Энэ усны замаар Монгол, Орос, Хятадын нийт 75 сая гаруй хүн цэнгэг усаар хангагддаг.
Энэ бүс мөн цэвдгийн тархцын чухал бүсэд тооцогддог. Манай улсын цэвдэгтэй талбай сүүлийн 40 жилд таван хувиар багассан нь дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлтийн шууд үр дагавар. Мөнх цэвдэг бүхий экосистемд уул уурхайн хүнд машин механизмаар газар ухах нь цэвдэг хайлах, хөрсний доройтол, экосистемийн тогтолцоог бүрэн эвдэх зэрэг эрсдэлтэй гэж эрдэмтэн судлаачид анхааруулан ярьж байна.
Мөн энэ хамгаалалттай бүсийн 93.5 хувь буюу 96,000 гаруй га талбай нь ой модоор бүрхэгдсэн. Судалгаагаар энэ ой жил бүр 5.1 сая тонн хүчилтөрөгч ялгаруулж, ойролцоогоор 665,000 хүний жилийн хүчилтөрөгчийн хэрэгцээг хангадаг. Биологийн олон янз байдал – дахин сэргэхгүй баялаг. Энд 22 зүйл хөхтөн, 260 зүйл ургамал, 28 зүйл загас, 362 зүйл шавж бүртгэгдсэн, ховор, нэн ховор зүйлсийн өлгий нутаг ажээ. Жишээ нь, дэлхийн хэмжээнд ховордсон Амарын хилим загас Онон голд амьдардаг. Мөн тул загас, шивэр хандгай, халиун буга, улаан живэрт зэрэг зүйлийн амьдрах орчин энд бий. Байгальд нэг төрөл зүйл устах бүрд экосистем дотоодын зохицлоо алдаж эхэлдэг бөгөөд үүний уршиг хэдэн арван жилийн дараа бидний амьдралд шууд тусах эрсдэлтэй.
Цэнгэг усны их нөөц бүхий Онон гол, түүний ай сав, ойт хээрийн экосистем, биологийн олон янз байдлыг хамгаалах, зүй зохистой ашиглах нөхцөлийг бүрдүүлэх талаар нутгийн иргэд нь санаачилан идэвхтэй ажиллаж байна. Байгаль, түүхийн дурсгалт газруудын нөөцийг түшиглэн аялал жуулчлал хөгжүүлэх, орчинд нь амьдардаг иргэдийг байгаль хамгаалах үйлсэд татан оролцуулах талаар олон ажил төсөл хэрэгжүүлж байгаа ажээ. Орон нутгийн иргэд энэ бүсэд эко аялал жуулчлал хөгжүүлж, спорт загасчлалаар тогтвортой орлого олж эхэлэжээ. Энэ бол уул уурхайн түр зуурын ашгаас илүү урт хугацааны, тогтвортой эдийн засгийн шийдэл юм.
Хэрэв өнөөдөр төсвийн цоорхойг нөхөхөөр тусгай хамгаалалттай газраас алт ухаж эхэлбэл, маргааш бусад ашигт малтмалын төлөө хамгаалалттай өөр газруудыг бас гаргаж, дархлагдсан газруудаа ээлж дараалан устгах буруу жишиг тогтоно. Манай улс газар нутгийнхаа 30 хувийг тусгай хамгаалалтад авна гэж олон улсын өмнө амлалт өгсөн. Амлалтаасаа ухарвал Монголын нэр хүнд олон улсын хэмжээнд унаж, дэлхий бидэнд итгэхээ болино.
Өнөөдөр бидний өмнө алт уу, эсвэл ус уу гэсэн сонголт тулгараад байна. Цэнгэг ус, цэвэр агаар, ой мод, ховор амьтдыг мөнгөөр нөхөж болох уу?
Бидний өвөг дээдэс “Ус бол чандмань эрдэнэ” гэдэг. 21-р зуунд усны хомсдол дэлхийн хамгийн том асуудал болж байхад, бид усны эх үүсвэрээ алтны төлөө өгнө гэж үү?
Байгаль бол дахин бүтэж, сэргэхгүй үнэт зүйл. Хэрэв бид өнөөдөр дуугүй өнгөрвөл, маргаашийн сүйрлийг зөвшөөрсөнтэй адил. Үүнийг шийдвэр гаргагчид эрхбиш ойлгож, байгаль дэлхийгээ хамгаалахыг дэмжих биз ээ.
2025.09.22