Улс орнуудын түвшинд хөгжлийг хэмжих олон аргачлал байдаг боловч хүний хөгжлийн индекс л хамгийн оновчтой хувилбар гэж олон эрдэмтэд үздэг. Уг хэмжүүрийн нэг чухал хэсэг нь боловсрол. Үүнийг хэмжихдээ иргэд нь хэдэн жилд сургуульд сурах ёстойгоос хэдэн жилд нь сургуульд сурч байна вэ гэдгээр тооцож гаргадаг (Сэн, 2003). Гэхдээ энэ бол улс орнуудыг харьцуулах зорилгоор гаргасан тун чиг ерөнхий хэмжүүр юм. Бараг бүх орныг хамруулсан, нарийн хэмжүүр гаргахад хүндрэлтэй учраас одоохондоо энэ хэмжүүрийн хүрээнд л боловсролын талаарх ойлголт хязгаарлагдаж байна. Миний хувьд хувь хүний түвшинд боловсролыг хэмжихэд арай өөр хэмжүүр хэрэгтэй гэж үздэг. Тийм хэмжүүрийг гаргахын тулд эхлээд боловсрол гэж юу вэ гэдгийг тодорхойлохоос эхлэе.
Хэдэн жилийн өмнө би Б.Ренчин (1968) гуайн “Монголын За-Андагаар буй заа”гэсэн ном уншсан юм. Түүний бичсэнээр Монголын нууц товчоонд “Монголун жа андагаар буй заа” гэсэн өгүүлбэр байдаг аж. Үүнийг орчин цагийн монгол хэлэнд хөрвүүлбэл Монголын За-Андагаар буй заа гэсэн өгүүлбэр болно. Утгачилвал Монголчууд за гэж хэлсэн л бол андгай, тангараг өргөсөнтэй адилтган үздэг байж. Хамгийн сонирхолтой нь Б.Ренчин гуай за гэсэн үгээ тангараг мэт үзэхийг хамгийн“том боловсрол” юм шүү дээ гэж бичсэн байх юм. Яагаад боловсрол гэж хэлсэн юм бол гэж би их гайхсан. Тухайн үед миний ойлголт бол боловсрол гэдэг нь их дээд сургууль төгсөж, тал бүрийн мэдлэгтэй, мэдээлэлтэй болох тухай байсан. Ер нь Монголчууд бид гадаадад сургууль төссөн, гадаад хэлээр ярьдаг нэгнийгээ тэр их өндөр боловсролтой хүн гэж ярьдаг биш бил үү. Гэтэл Б.Ренчин гуай яагаад хэлсэндээ хүрдэг хүнийг л боловсролтой гэж хэлж байгаа юм бол?
Энэ асуултад хариулахын тулд эхлээд би өөрөөсөө хэлсэндээ хүрдэг бил үү гэж асуусан юм. Үүнийг хариулах гэж оролдохдоо за гэж хэлсэндээ хүрнэ гэдэг тийм ч амар зүйл биш болохыг ойлгосон. Хамгийн энгийн жишээ нь нэг найзтайгаа уулзая гэж хэлчихээд яг очих гэхээр өөр ажил гарчихав. Бас нэг найзаасаа чадна гээд нэг ажил авчихлаа. Нөгөө ажлаа хийх гэж хойшлуулсаар байгаад цагийг нь дөхүүлчихэв. Тэгээд амжсангүй.
Тэгэхээр “за” гэж хэлсэндээ байхын тулд хүн ажлаа төлөвлөдөг байх шаардлага гарч байгаа юм. Энэ нь ирээдүйд юу болохыг тодорхой хэмжээнд таамаглана гэсэн үг. Үүнд амьдралын туршлага хэрэгтэй. Бас хэн нэгэнд за гэж хэлээд нэг ажил хийхээр боллоо гэхэд тухайн ажлыг нь хугацаанд нь амжуулахын тулд залхуурлаа даван туулахаас эхлээд өөрийгөө удирдах чадварт суралцах шаардлагатай болчихож байгаа юм. Нөгөө талаас зарим чадахгүй, амжихгүй зүйлдээ шударгаар”үгүй” хэлж сурахыг ч бас шаардана. Тэгэхээр хүн “боловсорч” байж л хэлсэндээ хүрэх юм байна.
Ер нь миний хувьд тухайн нэр үгийн утгыг үйл үгнээс нь хаймаар юм шиг санагддаг. Боловсрол гэдэг үгийн үйл үг нь “боловсрох”. Боловсрох гэдэг үг нь аливаа амьтан нас бие гүйцэх, жимс ургамал бүрэн гүйцэт ургах гэх мэт утга илэрхийлнэ. Япон судлаач Д.Төмөрбаатар нэг удаа зурагтаар япончууд бол будааны соёлтой хүмүүс гэж ярьж байсан. Учир нь будаа ургаад илүү сайн болох тусмаа бөхийдөг. Яг тэрэн шиг япон хүн ч гэсэн боловсрох тусмаа бөхөлздөг гэж.Энэ нь боловсролын ерөнхий утга нь боловсрох юм гэдгийг харуулж буй өөр нэг соёлын жишээ.
Тэгэхээр эндээс миний дүгнэлт бол боловсрол гэдэг бол хүний үг, үйлдэл хоёрын нэгдэл юм байна. Энэ нь Англи хэлний integrity гэдэг үгээр илүү тодорхой ойлгогдоно. Өөрөөр хэлбэл үг, үйлдэл хоёр нь нийлж байгаа хүнийг боловсролтой хүн, нийлж чадахгүй байгааг нь боловсролгүй нэгэн гээд ойлгочихож болно.Жишээ нь боловсролтой хүн цаг яс барина гэсэн үг. Гэхдээ энэ нь улс орны хувьд яаж илрэх вэ, улс орны хэмжээнд тийм чухал нөлөөтэй байж чадах уу гэж хэн нэгэн асууж болох юм. Ер нь хүмүүс хэлсэндээ хүрдэг хүнд л итгэдэг. Тэгэхээр хэлсэндээ хүрнэ гэдэг итгэлцлийн суурь, харин итгэлцэл нь нийгмийн ч, эдийн засгийн чсуурь фундамент болдог. Үүнийг нийгмийн шинжлэх ухаанд нийгмийн капитал(social capital) гэж нэрлэдэг. Нийгмийн капиталыг хүмүүсийн хоорондын хамтын ажиллагааг чиглүүлж байдаг үнэт зүйлүүд, ойлголтуудын нэгдэл гэж тодорхойлсон байдаг. Нийгмийн капиталыг хамтын ажиллагаа, солилцоо, инновацийг холбожбайдаг цавуу ч гэж ойлгодог (OECD, 2001). Учир нь эдийн засаг дахь бизнес,технологийн хөгжилд бизнесүүдийн хоорондын хамтын ажиллагаа итгэлцлийг нэмснээр бий болдог (Chou, 2006).
Нийгмийн капитал буюу итгэлцэл өндөртэй оронд хүмүүс нь хэлсэндээ хүрдэг, бас эдийн засгийн солилцоо илүү хурдан хийгддэг. Үүний жишээ нь онлайн худалдаа. Алибаба компанийг үүсгэн байгуулагч Жек Ма “Хятадад Алибабаг үүсгэн байгуулахад нийгэмд итгэлцэл бий болгох л хамгийн хэцүү даалгавар байсан” гэж Давосын чуулганд оролцохдоо хэлсэн байсан.
Судлаач Вайтали 2000 онд 1970 оноос 1992 оны хүртэл хугацаанд нийтдээ 34 орны эдийн засгийн өсөлтөд нийгмийн капитал хэрхэн нөлөөлдөг болохыг харьцуулж судлаад нийгмийн капитал эдийн засгийн өсөлтөд хүчтэй нөлөөлдөг гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байдаг (Whiteley, 2000). Рупашинга нар ч мөн зөвхөн Америкийн Нэгдсэн Улсад нийгмийн капитал, эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж буйг судалсан байдаг (Rupasingha et al, 2000). Уг судалгааны дүнгээс харахад нийгмийн капитал, нэг хүнд ногдох ДНБ-ийн өсөлтөд шууд нөлөөлдөг байна.
Монголд нийгмийн капитал хэр зэрэг байгаа талаар Жонсон 2007 онд, Аптон 2008 нар судалгаа хийсэн байдаг. Тэдний судалгаанаас харахад Монголчуудын дунд итгэлцэл маш сул болох нь харагдсан. Тиймээс ч одоог хүртэл онлайн худалдааны Алибаба шиг том платформ хөгжөөгүй байна. Эцэст нь дүгнээд хэлэхэд боловсролыг зөвхөн сургууль төгссөнийг илтгэх дипломоор хэмжихгүй. Харин чиний боловсрол эзэмшсэн эсэх чинь үг, үйлдэл хоёрын чинь нэгдлээр л харагдана. Харин бидний олонхи нь ийм болж чадвал хүмүүсийн дунд итгэлцэл өсч, эдийн засаг маань ч хурдасна.
Ашигласан материал:
Б.Ренчин (1968) Монголын За-Андагаар буй за, “Залуучуудын үнэн” 1968.4.26 Дугаар: 48
Chou, Y. K. (2006). Three simple models of social capital and economic growth. The Journal of Socio-Economics, 35(5), 889-912.
Johnson, C. A. (2007). Social capital and the search for information: Examining the role of social capital in information seeking behavior in Mongolia. Journal of the Association for Information Science and Technology, 58(6), 883-894.
Sen, A. (2003). Human Development Index: Methodology and Measurement.
Rupasingha, A., Goetz, S. J., & Freshwater, D. (2000). Social capital and economic growth: a county-level analysis. Journal of Agricultural and Applied Economics, 32(3), 565-572.
OECD. (2001). The new economy: beyond the hype. Final Report on the OCDE Growth Project.
Upton, C. (2008). Social capital, collective action, and group formation: developmental trajectories in post-socialist Mongolia. Human Ecology, 36(2), 175-188.
Whiteley, P. F. (2000). Economic growth and social capital. Political studies, 48(3), 443-
2017.10.24