Саяхан болтол шүү дээ, шинэ зуун эхэлж байх үед Монгол Улс гадаадын хөрөнгийн зах зээлээс зээл авч чаддаггүй байлаа. Бид газар доороо баялагтай болохоос гар дээрээ валютгүй байсан цаг. Гадаадын орнууд хоол хүнсээр тусалж, гал алдахын даваан дээр минь цахилгаан станцаа засах, нүүрсээ авах мөнгө өгч, нийслэлчүүд хөлдчихөлгүй өвөлждөг байлаа. Улсын төсвийн алдагдлаа хүртэл гадаадын тусламжаар хааж байсансан.
Сүүлийн арваад жилд газар доорх баялгаа гадаадын хүч, хөрөнгөөр олборлож, урд хөршдөө борлуулсаар эдийн засаг ч олон дахин томорч, нэг хүнд ногдох дундаж орлого 1990 оныхоос арав дахин өсөв.
Улсын төсөв ч томорч, алдагдал нь нэмэгдсээр эдийн засгийнхаа арваад хувийг давах болжээ. Энэ алдагдлыг хоёр хувьд хүргэх хууль уржнан баталсан ч жилийн дараа зургаа болгон өөрчлөв. Харин эдийн засаг томорсон тул гадаадаас зээл авах боломж бүрдэж, Монгол Улсын Засгийн газар бонд гаргаж эхэллээ. Аль ч Засгийн газрын урт хугацаатай үнэт цаас нь тухайн орны хамгийн эрсдэл багатай, тогтмол орлоготой хөрөнгө оруулалт байдаг. Эрсдэл бага гэдэг нь нөгөө талаас бол хамгийн бага хүүтэй гэсэн үг. Орон нутгийн, том, жижиг компаниудын бондын хүү Засгийн газрын үнэт цаасныхаас энэ дарааллаар өндөр буюу эрсдэл нь ихэсдэг.
Засгийн газрын үнэт цаас нь баталгаатай, татвараас чөлөөлөгддөг, түргэн хөрвөх чадвартай буюу хэзээ ч зарж болох учир тухайн улсын хөрөнгийн зах зээлийн нийт портфолиод томоохон жин дардаг.
ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ЭРСДЭЛИЙН ТҮВШИН
Монголын Засгийн газрын үнэт цаасны хүү хэт өндөр (зургаан сарын үнэт цаас жилийн 16.4 хувь), бүр Монголбанкны бодлогын хүүгээс (13 хувь) илүү, арилжааны зарим жижиг банкны хадгаламжийн (Төрийн банк 14.2, “Капитал” банк 13 хувь,) хүүгээс ч дээгүүр байгаа нь анхаарал татаж байна.
Манай Засгийн газар ийм өндөр эрсдэлтэй юү? Хамгийн гол учир нь улсын төсвийн алдагдал өссөөр буюу төр засаг орлогоосоо илүү хөрөнгө зарсаар байгаад оршиж байна. Нэгдсэн төсвийн орлого 2015 оны эхний улирлаар 1,228.5 тэрбум төгрөгт хүрч, төлөвлөгөөнөөс 88.4 тэрбум төгрөгөөр тасарчээ. Оны эцэст энэ нь 488.3 тэрбум төгрөг болох төлөвтэй.
Монгол Улсын төсөв, мөнгөн хөрөнгийн өр төлбөрийг Монгол банканд байршуулсан Төрийн сангаар дамжуулан хийдэг.Сард энэ дансаар 370 тэрбум төгрөг дамжин төсөвтэй холбоотой бүх өр төлбөрийг хийдэг боловч харилцах данс нь 674 тэрбумаар улайсжээ. Одоогоор Төрийн сангийн бусад дансны үлдэгдлээс төсвийн санхүүжилт хийж байна. Дутсан хөрөнгийг нь дотоодын зээл буюу Засгийн газрын гурав болон зургаан сарын хугацаатай үнэт цаас гарган төлж ирлээ.
Ингэснээр төсвийн орлогын 12 хувийг нь дотоодын үнэт цаасны зээлийн хүүд төлж буй бөгөөд төсвийн алдагдлаа багасгахгүй бол оны эцэст төсвийн дөрөвний нэгийг нь, 2018 онд бүх төсвөө зөвхөн зээлийн хүүд төлөхөөр байна. Тэр үед дараачийн Засгийн газар нь яах юм бол. Энэ онд 3.4 тэрбум төгрөгийн, Засгийн газрын үнэт цаас гаргах аж.
Бодит байдал ийм байгаа учир “Standard & Poor’s” дөрөвдүгээр сарын эцсээр Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг бууруулж, “сөрөг” төлөвтэй болгожээ. Төсөв, мөнгөний бодлогоо хумихгүй, төсвөөс гадуурх зарцуулалтаа танахгүй, дотоодоосоо нэмж зээл аваад байвал дахин бууруулах гэнэ. Тэгвэл гадаадад үнэт цаас гаргах, үнэт цаасны төлбөрөө цагт нь хийхэд бэрхшээл үүснэ.
ТӨСВИЙН АЛДАГДЛЫГ ҮЛ АНЗААРСАН МӨНГӨНИЙ БОДЛОГО
Монгол Улсын Засгийн газар 2010 онд ч Хөгжлийн банк байгуулж, эдүгээ өөрийнх нь дүрмийн санд 143.9 тэрбум төгрөг, евро бондын 580.0 сая ам.доллар, “Чингис” бондын 1.49 тэрбум ам.доллар, “Самурай” бондын 24.2 сая иен болон бусад эх үүсвэрийг оролцуулан нийт 5.6 их наяд төгрөгийн эх үүсвэртэйгээр үйл ажиллагаа явуулж ирлээ.
Нэгэнт л манай жижиг эдийн засагт гадна талаас нь 2.4 тэрбум ам.доллар огцом орж ирэхээр төгрөг ховордож, хэтдээ чангарах магадлалтай учир түүнтэй ижил хэмжээний мөнгө хэвлэж эргэлтэд оруулах “мэргэн санаа” тухайн үеийн сайд нар, Монголбанкны удирдлагуудад гэнэт төржээ.
2012 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр Монгол Улсын Засгийн газар, Монголбанк хооронд харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгуулан гол нэрийн бараа, бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах дунд хугацааны хөтөлбөрийг хамтран хэрэгжүүлж эхэлсэн юм.
Шатахууны жижиглэнгийн худалдааны үнийг тогтворжуулахад 167, өргөн хэрэглээний импортын бараа, бүтээгдэхүүний өртгийг бууруулахад 303, хүнсний гол нэрийн бараа, бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулахад 248 / махны нөөцөд 87 тэрбум, зоорь агуулах барихад 100 тэрбум/ барилгын салбарыг дэмжих 379, орон сууцны үнийг тогтворжуулах буюу найман хувийн хүүтэй зээлд 800 тэрбум төгрөг тус тус Монголбанкнаас санхүүжүүлэхээр (нийт хоёр их наяд орчим төгрөг) шийдсэн боловч цаг хугацааны явцад нэмэлт, өөрчлөлт оруулсаар наад зах нь гурван их наяд төгрөгийг мөнгөний зах зээлд нийлүүлээд байна.
Монголбанк түүнээс хойш 3.1 их наяд төгрөг хэвлэж эргэлтэд оруулаад байгаа. Харамсалтай нь бонд ба түүний хүү гадагшаа төлөгдөх хэмжээгээр Монголбанк адилхан хэмжээний төгрөг эргэлтээс гаргаж чадах уу?
Төв банкнаас төгрөгийн ханшийг тогтвортой байлгахын тулд авч буй өөр нэг алхам бол БНХАУ-ын юанийг төгрөгөөр солилцон хэрэглэх (SWOP) хэлэлцээг Хятадын Төв банктай байгуулсан явдал.
Нийтдээ 15 тэрбум хүртэл юань (2.5 тэрбум доллар) энэ хэлцлээр харилцан тохиролцсон ханш, хугацаагаар Монгол төгрөгөө Хятадын талд хадгалуулж, юанийг хэрэглээд, дараа нь буцааж өгөх, хугацаандаа юанийг эргүүлж төлж чадахгүй бол төгрөгийг зах зээлд оруулж юаниа авна гэсэн.
Өнөөдрийн байдлаар ихэнхийг нь авч ашиглаад байна. Хугацаа нь тулсныг Засгийн газрын шинэ бондоор дарах, эсвэл хугацааг нь сунгах болов уу. Эдүгээ Монголбанк нь орон сууцны урт хугацааны зээлийн тэнцлийг төрийн орон сууцны холбогдох байгууллагад нь, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн тэнцлийг Засгийн газарт нь шилжүүлж байна.
Монголбанкны дээрх үйл ажиллагаа нь нэг талаас гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нөхсөн, төлбөрийн тэнцлийг дэмжсэн харагдаж байгаа ч нөгөө талаасаа төр засгийг дотоодын зах зээлд улам бүр их өр тавихад хүргэсэн “чимээгүй” дэмжлэг боллоо. Мөнгөний болон төсвийн бодлого аль болох зайтай, хараат бус байх ёстой шүү дээ.
2015.06.17