Занабазарын урлагийн түүхэн талбар

2/3 хэсэг

Өндөр Гэгээн Занабазар бол Монголын Буддын түүхэнд хамгийн чухал нөлөө үзүүлсэн хүн юм. Тэр бол анхны Богд Гэгээн, – 17-р зууны төр болон шашны тэргүүн байв. Түүнийг Монголыг Манж гүрэнд дагаар оруулсан гэж их олон жил буруутгаж байв. Гэтэл үнэндээ бол тэрээр Монгол Улсыг соёлын сэргэн мандалд хөтлөн дагуулж, оюун ухааны хувьсгал хийсэн юм. Монголд Буддын шашин дэлгэрсэн түүхэн нөхцөл ба Өндөр Гэгээний амьдралыг тодруулан харвал яагаад Занабазарын уран бүтээл Монголын урлагийн бүрэлдэхүүн, сор болохыг ойлгоход тус дөхөм болно.

Юань гүрний үед (1271-1368), чөлөөт худалдаа хөгжиж, соёлын солилцоо өргөжин тэлсний улмаас Ази тивийн улс үндэстнүүдийн урлагийн хэлбэр жаягууд харилцан тусгалаа олж, уусан шингэж байлаа.¹ Үүнийг Азийн шашны урлагийн чухал хэсэг болох Төв Азийн нүүдэлчний соёлын гоо зүйн үнэт зүйлс илэрхийлсээр иржээ. 1260-аад оноос Хубилай хаан Монголын их гүрнийг нэгтгэн захирах эрх мэдлээ зузаатгахын тулд зохион байгуулалттай, боловсронгуй шашныг нэвтрүүлж, нийтээр хүлээн зөвшөөрүүлэх замыг сонгов.² Бүр 8-р зуунаас хойш Төвдийн Буддын шашин нь бөөгийн уламжлалдаа бүрэн шингэж, нэгдсэн байлаа. Энэ шашны оюуны болон соёлын үнэ цэнэ Эзэн хаанд өөрт нь хүчтэй нөлөөлж, улмаар Төвдийн Буддын шашинд элсэв. Энэ үеийн Буддын урлагийн хөгжилд соёлын өргөн солилцооны ачаар улам бүр таран дэлгэрч байсан Балбын болон Паалын (Энэтхэгийн эртний үндэстэн) уран бүтээлчдийн авьяас билиг, уран чадвар ихээхэн нөлөөлж байв.³

Юань гүрэн задран унасны дараа ч, Монголын хаад, ноёдууд Төвдтэй бурхан шашны харилцаагаа үргэлжлүүлж байлаа.⁴ 1578 онд, Чингис хааны 17-р үеийн угсаатан болох Түмэд улсын Алтан Хаан, Төвдийн Гэлүг (шарын) шашны сургуулийн 3 дахь тэргүүнд нэгэн хүндэт цол олгов.⁵ Тэргүүний нэрийг Содномжамц буюу төвдөөр Сонам Гяцо гэдэг байжээ. Гяцо нь Төвдөөр далай гэсэн утгатай болохоор түүнд Далай Лам гэсэн цол олгожээ. Энэ цолыг төдөлгүй дэлхийн даяар нэгэнт мэдэх болсон учир өмнөх хоёр тэргүүнийг ч бас тэгж өргөмжлөх болов.⁶ Хүндэтгэлийн цолыг ийнхүү түүхэн чухал хүмүүстээ харилцан өгч байсан нь Төвд Монголын соёл, улс төрийн холбоог урт хугацаанд бэхжүүлэхэд онцгой нөлөөлж, уламжлал болов.

Буддын шашин Алтан Хааны ард түмнийх нь оюун ухаан, үзэл санааны хөгжилд хэрхэн эерэг, хүчтэй нөлөөлж буйг ажигласан, түүний холын хамаатан нь болох Халхын Абтай Сайн Хаан ахыгаа 1585 онд нутагт нь (Хөх Хот) эргэн ирэхдээ, 3-р Далай Ламтай бас биечлэн уулзсан байна.⁷ Абтай Сайн Хаан жилийн дараа, Монгол Гүрний анхны нийслэлийн буурин дээр байгуулсан Эрдэнэ Зуу хийдээ нээсэн юм. 300 лам чуулах 62 хийд, 500 байшинтай Эрдэнэ зуу нь төдөлгүй Халх Монголын Буддын шашны төв болов.⁸  

Монголчууд Төвдийн Буддын шашинд элссэн нь эрх баригчдад ёс суртахууны чиг баримжаа, анагаах ухаан, боловсролоор дамжуулан нийгмийн дэг журам сахиулах, улмаар байр суурь, зиндаагаа хадгалж үлдэхэд онцгой үүрэг гүйцэтгэв. Гэхдээ шинээр үүссэн лам нарын давхарга нь Чингисийн үр удмын цэрэг дайчин үзэл санаанд огцом өөрчлөлт оруулж, соёлын хямрал дагуулсан юм. Энэхүү олон жил сунжирсан соёлын ялгарлын хямрал нь Монголыг Чин улсад дагаар ороход нөлөөлсөн үндсэн шалтгааны нэг нь болов. Манж гүрэн (1644-1912) энэ үед ид хүчээ авч эхэлж байжээ.

1635 онд, Эрдэнэ Зуугаас зүүн өмнө зүгт 80 км зайд байрлах нутагт (өнөөгийн Өвөрхангай аймгийн Есөнзүйл сум, Мандай толгой) Абтай Сайн хааны жич хүү, Халхын Түшээт Хаан Гомбодоржийн Ишдорж мэндэлжээ.⁹ Тэрээр Төвд хэлээр мөргөл уншиж, цээжлэн ярьдаг, чулуугаар сүм хийд барьж, шашны ном айлтгаж байна гэж тоглох дуртай ер бусын авьяастай хүү байжээ. 1639 онд Халхын ноёдын хурлаар, дөрөвхөн настай хүүг Өндөр Гэгээн гэж өргөмжлөн, Жамбал Билиг Номун-Хан Лам гэлэн гэх санваартны эхний зэргийг олгов. Тэр өдрөөс эхлэн түүнийг Занабазар, Самгарьд хэлээр бол Жнанаважраа буюу “Цэцэн ухааны аянган очирт дулдуй баригч” гэж нэрлэх болжээ.¹⁰

Өндөр Гэгээн Занабазар арван таван настайдаа Буддын шашны ном сурахаар Лхас хотыг зорьжээ. Тэнд түүнийг 5-р Далай Лам Төвдийн алдарт эрдэмтэн, зохиолч Дарнад Гунгаа Нинбогийн (1575-1634) хойд дүр мөн болохыг хүлээн зөвшөөрчээ.¹¹ Ийнхүү Өндөр Гэгээн Занабазар нь Жавзан Дамба Хутагт гэх хүндэт ба төгс ламын зэрэг авсан 16 дахь үе, Монголын анхны хүн болов. Энэ бол Халхын долоон үндэстний хувьд түүхэн чухал үйл явдал байлаа. Улмаар Монголчууд төр ба шашны анхны тэргүүнээ Богд Гэгээн гэж өргөмжлөн, Даншиг Наадам хийж нижгэр тэмдэглэжээ.

Арван есөн настай Занабазар сургуулиа дүүргээд буцахдаа Төвдөөс дөчин сайн уран дархан, эрдэмтэй лам нар дагуулан нутагтаа иржээ. Шашин ба төрийн тэргүүний эрх мэдлийг авсан Анхны Богд Гэгээн өөрийн амьдралаа ард түмнээ амар тайван амьдруулах, соён гэгээрүүлэхэд зориулсан юм. Шавь, даган баясагчдынхаа хамт тэрээр тасралтгүй хичээн ажиллаж олон сүм хийд байгуулж, дүрслэх урлагийн бүтээл бүтээж, шинэ – Соёмбо үсгийн цагаан толгой зохиож, бурхны ном орчуулж, туурвиж байжээ.¹² Хөрш хаадын талцал, сөргөлдөөний улмаас Занабазар нь Төвд, Манж, Орос улсуудтай дипломат харилцаагаа бататгахын төлөө хичээж байжээ.

Өндөр Гэгээний баримтлах болсон зөөлөн хүчний бодлогыг олон жилийн турш давтагдаж ирсэн гэнэтийн дайралт, дээрмийн хөлд өртсөөр, ядарч туйлдсан ард иргэд нь сайшаан хүлээн авч, түүнийг хайрлан хүндлэгдсэн удирдагчаа болгов. Занабазарын гэгээрэл, энх тайвны замаар удирдах алсын хараа нь Монголд цаглашгүй их үнэ цэнэ авчирсан ч, дэндүү идэвхгүй, дуулгавартай мэт арга барил нь Монгол Улс дэлхийд ноёрхож байсан үеэ дахин сэргээхийг эрмэлзэж байсан цэргийн удирдагчдын санаанд огт нийцэхгүй байлаа.

Тэдний дотор Занабазарын ах Чахуундорж байв. Тэрээр Ойрад Монголчуудыг Халхад нэгтгэх гэсэн Абтай Сайн Хааны зорилгыг хэрэгжүүлэхийг хүсч байв. 1688 онд, Чахуундорж ганц хүүгийнхээ хамт Ойрадын цэргүүдтэй тулалдаж, амь эрсдлээ.¹³ Ойрад Монголчуудын удирдагч нь эрэлхэг, шийдэмгий Галдан Бошгот байв. Тэр залуудаа Занабазартай цуг 5-р Далай Ламын дэргэд Буддын шашны ном сурч байжээ. Галдан Бошготод, Халх Монголчуудын Манжтай нэгдсэн найрсаг харилцааг Монголын өөртөө засах эрхийн ёс зүйн зарчмыг зөрчсөн, уучлашгүй урвалт хэмээн үзэх зүй ёсны бодитой шалтгаан байсан юм.¹⁴

Галдан Бошготын цэргүүд Халх Монгол түмнийг зүүн тийш мөшгөн хөөх замдаа Эрдэнэ Зуу болон бусад олон сүм хийдийг устган үнсэн товорго болгов. Занабазар үлдсэн цөөн иргэдээ авч нутгаасаа зугтан Манжийн Энх-Амгалан хаанд очин амь аврагдав. 1723 онд, 35 жил нутгаасаа цөллөгдсөн Өндөр Гэгээн Занабазар 88 настайдаа Бээжинд таалал төгсчээ. Галдан Бошготын хувьд, 1696 онд, түүний гурав дахь ба сүүлчийн тулалдаан болов. Түүний 30,000 зоригт эрчүүд ба дайчин хайрт хатных нь эсрэг Манжууд 200,000 цэргээ илгээж байлдан устгажээ.¹⁵ Галдан Бошгот алагдсанаас хойш Ойрад Монголчууд жар гаруй жил баатарлагаар тэмцээд 1759 онд Манжийн эрхэнд автжээ.

Занабазар бол авьяаслаг уран бүтээлч, агуу эрдэмтэн, нөлөө бүхий удирдагч байв. Монголыг Буддын соёлын умардын төв болгох зорилгоо биелүүлэхийн тулд тэрээр Төв Азийн бүс нутагт ноёрхож байсан улс төрийн онц тогтворгүй цаг үед энх тайван, соён гэгээрлийг сурталчилж байлаа. Тэр их хичээл зүтгэлийг нь өнөөдөр түүний бүтээсэн Монголын урлагийн шилдэг бүтээлүүд гэрчилдэг.

Түүний уран бүтээлүүд Юань гүрний үеэс хөгжин баяжиж ирсэн олон улс үндэстний бурхан урлахуйн шилдэг уламжлал, арга барил, хэв маягийн оргил бөгөөд онцгой авьяас ба ур чадварын төгс холбоосонд шингэсэн учир Буддын урлаг ба түүхийн салшгүй хэсэг болсон юм.

Буддын хүмүүнлэг, бурханлаг чанарыг үзэсгэлэн төгс зохицлоор илэрхийлсэн Занабазарын бүтээлүүд нь 17-р зууны Монголын нүүдэлчин соёлын итгэл үнэмшил, үзэл санааны зогсонги байдалд хувьсгалт өөрчлөлт хийж чадсан ажээ. Өндөр гэгээн Занабазараас хойш хоёр зууны турш, зуу зуун уран барималчид түүний өвлүүлж үлдээсэн, үнэлэгдэшгүй гайхамшигт уран бүтээлүүдээс үлгэр жишээ авч олон бурхан урласаар иржээ. Түүний өв Занабазарын дэг сургуулийн уран бүтээлчдийн бүтээлээр дамжин амьдарч, өнөөг хүртэл үргэлжилсээр байна.

Хэрэглэсэн эх сурвалжууд:

1. Сыртыпова, С.-Х., Стиль буддийского искусства Занабазара (на примерах из собрания А. Алтангэрэл). Улаанбаатар: Admon Print, 2019. 13.
2. Баабар, Б. Монголчууд: Нүүдэл Суудал. Боть 1. Улаанбаатар: Admon, 2006. 123.
3. Сыртыпова, С.-Х., Стиль буддийского искусства Занабазара (на примерах из собрания А. Алтангэрэл). Улаанбаатар: Admon Print, 2019. 13.
4. Kuzmin, S. L. “The Tibeto-Mongolian Civilization.” The Tibet Journal, vol. 37, no. 3, 2012, pp. 35–46. www.jstor.org/stable/tibetjournal.37.3.35. Accessed 9 Apr. 2021. Pg. 37.
5. Цэрэндорж, Ц. “Алтан Хаан.” Монголын түүхийн тайлбар толь. https://mongoltoli.mn/history/. 2021 оны 4-р сарын 11нд хэрэглэв.
6. Richardson, H. E. Tibet and Its History (2nd ed., rev. and updated. ed.). Boston: Shambhala, 1984. Pg. 40., as referenced in wikipedia.org/Dalai_Lama.
7. Цолмон, С. “Абтай Сайн Хаан.” Монголын түүхийн тайлбар толь. https://mongoltoli.mn/history/. 2021 оны 4-р сарын 11нд хэрэглэв.
8. Чулуун, С. ба Маралмаа, Н. “Эрдэнэ Зуу.” Монголын түүхийн тайлбар толь. https://mongoltoli.mn/history/. 2021 оны 4-р сарын 11нд хэрэглэв.
9. Чулуун, С. “Занабазар.” Монголын түүхийн тайлбар толь. https://mongoltoli.mn/history/. 2021 оны 4-р сарын 11нд хэрэглэв.
10. Сыртыпова, С.-Х., Стиль буддийского искусства Занабазара (на примерах из собрания А. Алтангэрэл). Улаанбаатар: Admon Print, 2019. 325.
11. Kuzmin, S. L. “The Tibeto-Mongolian Civilization.” The Tibet Journal, vol. 37, no. 3, 2012, pp. 35–46. www.jstor.org/stable/tibetjournal.37.3.35. 2021 оны 4-р сарын 9нд хэрэглэв. Pg. 37.
12. Ibid.
13. Өндөр Гэгээн Занабазар ойрын хүрээнийхэн болон олон нийттэй хэрхэн харилцаж байсан тухай Эрдэнэ, С. Занабазар (3rd ed.) номондоо тод зураглаж тайлбарласан. Улаанбаатар: Admon, 2012.
14. 1640 оны 8 сард, Халх ба Ойрадын хаадууд “Дөчин Дөрөв Хоёрын Цааз” бичигт гарын үсэг зуржээ. Энэ бичгийн гол санаа нь Монголын тусгаар тогтнолд аюул учруулсан гадны түрэмгийлэл нүүрлэвээс талууд хүчээ нэгтгэн  хамтран тэмцэнэ, харилцан бие биенээ дэмжинэ гэж тохиролцсонд оршино. Гэвч, бодит байдал дээр Халх ба Ойрадууд аль аль нь уг бичгийг хэргэжүүлнэ гэж итгэхгүй байв. Монголын хаадууд  хоорондынхоо олон жилийн зөрчилдөөнөө шийдэж чадахгүй байсан нь хөрш улсуудад  өөрсөддөө ашигтайгаар Монголчуудыг залах амархан боломж олгов. Ойрад ба Халхын харилцааны түүх өнөөг хүртэл судлаачдын дунд маргаан өрнүүлсээр байна. Ойрадын түүхийг илүү дэлгэрэнгүй Далай, Ч. Ойрад Монголын Түүх номонд бичсэн. Улаанбаатар: 2002. Цогт, Н. Хувийн ярилцлага. 2021 оны 4-р сарын 4. 
15. Далай, Ч. Ойрад Монголын Түүх. Улаанбаатар: 2002. Цогт, Н. Хувийн ярилцлага. 2021 оны 4-р сарын 4.
16. Елихина, Ю. I. Сокровища Монгольской Буддийской Религии в Эрмитаже. Ulaanbaatar–St. Petersburg: Международная ассоциация монголоведения, 2020.
17. ЮНЕСКО-гийн Монголын Үндэсний Комисс. Монгол Улсын их соён гэгээрүүлэгч, оюун санааны гарамгай удирдагч, төрийн зүтгэлтэн, Анхны Богд Живзундамба Хутугту Өндөр Гэгээн Занабазарын 360 жилийн ойг тэмдэглэх нь. Улаанбаатар, 1995.
18. Баасанжав, З., Батбаяр, Д., ба Болдбаатар, З. Монгол Улсын Түүх. Улаанбаатар: МУИС, 1999.
19. Цултэм, Н. Выдающийся монгольский скульптор – Г. Занабазар. Улаанбаатар: Үндэсний хэвлэлийн үйлдвэр, 1982.
20. Уранчимэг, Ц. «Хоc ёсны сургаалаар бүтсэн Хүрээ хийдийн урлаг». YouTube, Америкийн Монгол судлалын төв байршуулав. 2021 оны 1-р сарын 22, https://youtu.be/iZq-d802av0.

Ж. Ариунаа, урлаг судлаач

2021 оны 5-р сарын 10, UB Post хэвлэв

Улаанбаатар хот