О.Мөнхбат
МУИС-ийн профессор, МУИС-ийн Нийгмийн судалгааны хүрээлэнгийн захирал, социологич
2021.04.20
1. Оршлын оронд
Монголчуудын дунд “таньдаггүй бурхнаас таньдаг чөтгөр нь дээр” гэсэн хэлц үг бий. Гол санаа нь “өөрийн юм өргүй” тул өөрийн харьяалагддаг намын гишүүн бол чаддаг, чаддаггүй, шударга, хулгайч нь хамаагүй, нэг нам юм чинь сонгох л ёстой гэсэнтэй агаар нэг бөгөөд эдүгээ манай улс төрийн амьдралын гол институци болох намын гишүүнчлэлийн тодорхойлох шинж болов.
2020 оны 1-р сарын байдлаар 3,296,866 (ҮСХ, 2021) иргэнтэй байсан Монгол Улсын 667,529 иргэн аль нэг намын гишүүнчлэлтэй аж. Дээд шүүхийн мэдээлснээр Монгол Улсад нийт 36 улс төрийн нам бүртгэлтэй бөгөөд эдгээр намуудад 667,529 мянган хүн гишүүнээр бүртгүүлжээ (Дээд шүүх, 2021). УИХ-д суудалтай намуудын гишүүдийг тоолвол, МАН 161,300 гишүүн, АН 150,000, МАХН 35000 гишүүнтэй бол ХҮН 1024 гишүүнтэй гэж мэдүүлсэн байна.
Чухамдаа нийт хүн амын 20,2 хувь намын гишүүн байгаа нь дэлхийд толгой цохих бөгөөд ганц эрх барих намтай, дэлхийн хамгийн олон хүн амтай БНХАУ-ыг бол бүр ардаа хол хаяжээ. Хятадын коммунист нам (ХКН) 2020 оны 10-р сарын байдлаар 91,9 сая гишүүнтэй байсан нь нийт хүн амын 6,6 хувьтай тэнцэх аж (Statista, 2021).
2. Намын гишүүнчлэлийн үндэслэл
Улс төрийн намын гишүүнчлэлийг тайлбарладаг шалгуурыг 1.Хүний эрх чөлөө, ардчилалтай, 2.Шинжлэх ухааны онолтой холбон ангилж болно.
Эхний шалгуурын тухайд, Үндсэн хуулийн 2-р бүлгийн 16-р зүйлд заасанчлан “… нам, олон нийтийн бусад байгууллага байгуулах, эвлэлдэн нэгдэх эрх …” (Үндсэн хууль, 1992) –ээ эдлэхийг хэлэх бөгөөд ардчиллын шалгуур улс төрийн олон ургальч үзлийн илэрхийлэл гэж ойлгож болно. Энэ тухай олонтоо ярьдаг тул би давтахгүй, дурдаад өнгөрөв.
Хоёр дахь шалгуурын тухайд, намд элсэхийг хувь хүн, институци системийн хүчин зүйл, хүний хэрэгцээ шаардлага, сэдэл, хүсэл зоригтой холбон тайлбарлахыг эрмэлздэг. Социологи, улс төр судлал зэрэг нийгмийн шинжлэх ухаанд намын гишүүнчлэлийг хэд хэдэн онолоор буюу а. Адилслын онол (Theory of identity), б. Ээнэгшлийн онол (Attachment theory), в.Хуйвалдааны онол (theory of conspiracy) –оор тайлбарладаг.
Адилслын онол: Идентичность (оросоор), identity (англиар) гэсэн ойлголтын дор социологи, улс төр судлалд хүн өөрийгөө аль нэг үндэстэн, ястан, улс орон, нийгмийн бүлэг, институци, бүлтэй адилсган хамаатуулах зан үйлийг ойлгодог. Адилсах гэдэг үгийн утгыг Монгол хэлний толь бичгүүдэд “адил болох, ижилсэх (Ш.Чоймаа, 2011), “адилших-юмны хэр хэмжээ, дүр төлөв улмаар адил болох” (Н.Даш, 2015) гэж ойролцоо тайлбарласан байна.
Хантингтон гуай “Бид хэн бэ?” (Huntington, 2004) номондоо АНУ-д болсон 9/11 дайралтын дараа Америкчуудын 80 гаруй хувь төрийн далбаагаараа гэрээ, машинаа, энгэрээ чимсэн гэжээ. Хүнд бэрхийг хамтдаа давна, эх орондоо итгэж, төр засгаа дэмжиж байна гэдгээ илэрхийлж, төр улстайгаа, үндэстэн, элэг нэгтэнтэйгээ адилсаж байгаа гэсэн үг л дээ.
Ф.Фукуяма “Адилсал” зохиолдоо адилсах гэдэг нь “хүнд тимос/thymos (хүний эрхэм чанараа хүндлүүлэх, хүлээн зөвшөөрүүлэх хүсэл), изотоми/isothymia (бусадтай ижил хэмжээнд хүндэтгүүлэх эрмэлзэл) болон мегатоми/megalothymia (өөрийн онцгойг нийтэд зөвшөөрүүлэх эрмэлзэл) гэсэн сэдэл байдаг гэж үзсэн нь А.Маслау-ийн шаталсан хэрэгцээний онолтой (Maslow`s Hierarchy of needs) ойролцоо.
С.Хантингтон, Ф.Фукуяма нарын үзлийн үүднээс гишүүнчлэлийг үзвэл намд элссэнээр хүнд нийгэмдээ, хүрээлэн буй орчиндоо нэгдэх, хүлээн зөвшөөрөгдөх, бусадтайгаа ижил/мөн бусдаас онцгой гэдгээ мэдрэх зэрэг хэрэгцээгээ хангаж байгаагийн илэрхийлэл аж.
Ф.Фукуямагийн үүднээс намын гишүүнчлэлийг тайлбарлавал, хувь хүнийхээ эрхэм чанарыг хүндлүүлж, хүлээн зөвшөөрүүлэхийн/тимос/ тулд намд элсэхийг эрмэлзэж, Дорж элсээд байхад би юугаараа муу билээ хэмээн бусдаас дутахгүй байхыг хүсэх явдал. Мөн намд элссэнээр бусдаас этгээд гаж биш бусадтай л ижил/изотоми/ байх гэсэн хүслээ биелүүлж, Дорж бид адилхан гэсэн сэтгэл ханамжийг олж авна. Монголын нөхцөлд нам ялангуяа эрх барьж буй намын гишүүн байх нь эрх мэдэл, албан тушаал, нэр нөлөө, мөнгө санхүүгийн илүү боломж хүртэх магадлал өндөр тул намын гишүүн байх хүслийг улам “шатаана”. Намын гишүүдийг давхраажлаар нь үзвээс дээр дурдсан хоёр бүлэгт ихэвчлэн жирийн гишүүд хамаарна.
Харин мегатоми (өөрийн онцгойг нийтэд зөвшөөрүүлэх эрмэлзэл) бол намын элит давхраа лүгээ илүү хамааралтай бөгөөд би л удирдахгүй бол Дорж мэт “эргүүтэж дуусна” гэсэн сэдлээр хандаж, чухам надаас өөр хэн байхав гэж бусдаас гарамгай удирдагч гэдгээ намаар дамжуулан нийтэд хүлээлгэхийг зорьдог байна. Ингэхдээ олон нийтэд таалагдах популист уриаг ашиглах бөгөөд, национализм зэрэг уламжлалт үзлийг дахин амилуулж хэрэглэдэг аж. Үүнийг Ф.Фукуяма Д.Трамп, В.Путин нарын жишээн дээр “… Д.Трамп Америк нэгдүгээрт, В.Путины Орос агуу гэдэг уриа нь … чухамдаа өмнө нь агуу байсан улс орон өрсөлдөгч сөрөг хүчнээс болж суларч доройтож байна, миний зорилго бол энэ агуу байдлыг эргэн авчрахад оршино… гэх мэт эх оронч-националист үзлээрээ ойр ижил” (Fukuyama, 2018) хэмээн тайлбарлажээ. Өнгөрсөн социалист нийгмийн хувьд нам, эвлэлд элсэнэ, түүний гишүүн байна гэдэг нь хэн хүнд олдох хувь заяа биш бөгөөд зөвхөн мундаг сайчууд элсэж, харин удирдлага бол жир бус агуу, гарамгай хүмүүс гэсэн ойлголт нийтлэг байв.
Ээнэгшлийн онол: Хүн, институци хооронд удаан хугацааны нийгэм-сэтгэлзүй, сэтгэл хөдлөлийн холбоо, хамаарал үүсдэг (Ainsworth, 1991) гэж үзэх бөгөөд хүн анх элссэн намдаа дасаж, түүнээсээ салж холдох хүсэлгүй, түүнийг өөрчлөх, шинэчлэх чадваргүй болдог байна. Эл холбоо хамаарал аажмаар талархал, хүндэтгэл, түгшүүр, айдас дээр суурилж, хүнийг бөх батаар намтай уяна. Бага хүүхэд ээжээ гарахад уйлдаг, ирэхэд баярладагтай, хүн олон жил амьдарч, ажилласан газраа дасч удах тусмаа өөрчилж чадахаа больдогтой ижил гэсэн үг. Маш олон хүн “олон жил энэ намтайгаа явлаа, одоо хольж солино гэж юу байхав” гэж ярихыг бид сонсож байсан нь чухамхүү энэ ээнэгшсэн байдалтай холбоотой бөгөөд ийм хүн аливаа сонголт хийхдээ рациональ, прагматик байдлаар бус “төрөлх нам, хар багаасаа өдий хүртэл явсан” гэх юм уу “анхны минь элссэн нам” зэргээр ханддаг аж. Яг л олон жил ханилсан ханьдаа юм уу, анхны дурлалдаа үнэнч байхтай тун ижил.
Хуйвалдааны онол: Энэ онолын тухайд нам гэдэг нь тодорхой бүлэг, хувь хүн “нам нийлж, сэм хуйвалдаж” ард олны нийтлэг эрх ашиг гэдэг үгээр өөрсдийн явцуу ашиг сонирхлоо халхавчлан, нууц зорилгодоо хүрэх хэрэгсэл гэсэн байдлаар ханддаг. Үүний тулд тэд шинэ нам байгуулах эс бөгөөс нэгэнт байгуулагдсан намын эрх мэдлийг булаан авдаг аж. Хуйвалдааны онолын тайлбарлал бол Чехийн судлаач Михайл Клима-ийн хандлагатай тун ижил. Михайл Клима (Michal Klima) “Тоталитар дэглэмээс гажуудсан ардчилал руу” номондоо (М.Клима, 2017) улс төрийн намыг хэрхэн “дээрэмдэж” болдгийг өгүүлсэн нь бий. Түүний үзсэнээр намыг хоёр замаар дээрэмддэг буюу:
- Доороос нь: хуурамч гишүүд элсүүлэх, үзэл бодол өөр ч хувийн ашиг хонжоо харсан хүмүүсийг амлалтаар татах, мөнгө өгөх
- Дээрээс нь: олигарх бүлэглэлүүд улс төрд өөрийн хүнээ оруулах, удирдлагын цөөнх хуйвалдах замаар намын эрхийг авах, өөрт ашигтай хүнийг намын даргаар тавих, намын шийдвэр гаргах институци оруулж, олонх болгох замаар хүссэн шийдвэр гаргуулдаг болох
1990 оноос хойшхи 30 гаруй жилийн хугацаанд эрх баригч томоохон намуудад өрнөсөн үйл явц чухамдаа М.Клима-ийн дурдаад байгаа “дээрмийг” бодитой болохыг харуулж байна. Заримаас нь дурдваас, улс төрийн 6 нам нэгдэж 2000 онд АН-ыг байгуулсан, 2010 онд МАХН-ыг МАН болгон шинэчилсэн үйл явц болон 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараах МАН-д явсан болон өнөөдөр С.Эрдэнэ, Ц.Тувааны бүлэглэлийг тойрч АН-д өрнөсөн тэмцэл гэх мэт жишээнүүд байна. Түүнчлэн улс төр-эдийн засгийн бүлэглэлүүд хэрхэн үгсэн хуйвалдаж болдгийг “МАНАН” харуулахын хамт өөрсдийн эрх ашгийг бусдаар хамгаалуулах үүднээс прокси (Proxy) хуурмаг намуудыг хэрхэн байгуулж болдог зэргийг саяхны түүх харууллаа.
3. Намын гишүүнчлэлийн үр дагавар
Нам байгуулах, түүнд эвлэлдэн нэгдэх, намууд чөлөөтэй үйл ажиллагаагаа явуулах гэдэг бол ардчиллын чухал шалгуур, хүний эрх, эрх чөлөөний нэг чухал хэсэг гэдэгтэй зохиогч санал бүрэн нийлдгээ онцлох нь чухал. Гол нь өнөөгийн Монголд намын гишүүнчлэл гэдэг нь хувь хүний эрх, эрх чөлөөний илэрхийлэл бус харин ч хүсэл зоригийнхоо эсрэг санал өгдөг, саналаа худалддаг, төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авахын илрэл болсон сонгуулийн хуйвалдаанд “намынхаа төлөө, намаасаа урвахгүй” гэсэн уриан дор оролцохын халхавч болсонд эмзэглэж байгаа юм.
Чухамдаа намын гишүүнчлэл нь Эрих Фроммын “Эрх чөлөөнөөс зугтахуй (Бегство от свободы)” гэдэг шиг ардчилал, шударга ёс, хуулийн засаглал тогтоход саад болж буй нэг том хүчин зүйл боллоо. Намын гишүүнчлэл нь дараах аюул дагуулж байна. Үүнд:
- Хүний сонгох, сонгогдох эрхийг зөрчиж байна. Бүх шатны сонгуульд хэн хаанаас нэр дэвшихийг намын удирдлага бүрэн хянаж, шийдвэрлэдэг болж, чадалтай, боловсролтой шударга нь бус, мөнгөтэй, даргад ойрхон нь нэр дэвшдэг гаж тогтолцоог бүрдүүллээ. Намаас дэвшсэн хүн таалагдсан эсэхээс үл хамааран намын гишүүний хувьд саналаа өгөхийг шууд болон шууд бусаар шаардах болж, хүний сонголтонд хөндлөнгөөс нөлөөлөхийг хуульчилж байна.
- Төрийн эрхийг хууль бусаар авахад түлхэж байна. Бүх шатны сонгуулийн үеэр намын гишүүдийг бусдын саналыг худалдан авах, нөлөөлөхөд түлхэх, “тавт”, “аравт”-ын систем зэрэг зохион байгуулалтанд оруулж, хүмүүсийн санал “авч ирэхийг” өөгшүүлэн дэмждэг болов.
- Монгол Улсын төрийн байгууллыг гажуудуулж байна. Төрийн эрх барих дээд байгууллага УИХ бус харин нэр дэвшүүлж, сонгуульд оролцсон намын удирдлагын бүлэглэл болж хувирч байна. Улс орны хувь заяаг шийдэх төдийгүй ямар нэг хууль тогтоомж хэлэлцэх, батлах эсэхийг харьяа намын бүтцийн хүрээнд хэлэлцэн шийддэг болж УИХ-ын гишүүд сонгогчдын эрх ашгийг бус намын явцуу бүлэглэлийн төлөө саналаа өгдөг болж хувирч байна. Нам, түүний удирдлагыг шүүмжлэх, эсэргүүцвэл “урвагч” зэргээр цоллож, “дараа тойрог өгөхгүй” зэргээр дарамталж, бие даасан хараат бус байх нөхцлийг хөсөрдүүлсэн тэвчишгүй нөхцлийг өөгшүүлэх хэрэгсэл болов.
- Нийгмийн ялгаварлан гадуурхалтыг албажуулж байна. Гишүүнчлэл нь намын харьяаллаас үүдэн хүнийг хавчин гадуурхах, ажлаас халах, төрийн халамж үйлчилгээнээс хоцроох, хасах, хясах зэрэг хууль бус үйлдлийг албажуулах механизм болов. Сонгуульд ялсан эрх баригч нам нэг ёсондоо “Монголын төрийн албаны боловсон хүчний газар” болж төр, захиргааны бүх шатны томилгоог шийддэг болсноор чадахуйн/мерит зарчим бус намын харьяалал гол шалгуур болов.
- Нийгмийн сэтгэл зүйд хортой нөлөөлж байна. Нийгмийн шударга ёс, иргэний эрх чөлөөг хязгаарлах хэрэгсэл болж, бүтээлч, чөлөөт сэтгэлгээ, чадавхид суурилсан сэтгэлгээг бус “нам дагавал хождог” хандлагыг нийгэмд нутагшуулж байна.
- Намын шинэ номенклатур ангийг (Х.Гүндсамбуу, 2002) бүрдүүлж байна. Намын тогтолцоо өргөжсөөр намаар тэжээгддэг, намын удирдлагад үйлчилдэг нийгмийн бүхэл бүтэн “номенклатур” анги бүрдэх нөхцөл бий болов.
- Иргэний нийгэм бүрдэхэд ноцтой саад болов. Иргэний нийгэм, ТББ-ыг нам харьяандаа авах болсон нь гишүүнчлэлээр дамжуулан нийгэм улс төр, эдийн засаг, оюун санааг бүрэн хяналтандаа авах үйл ажиллагааг эрчимжүүллээ. Энэ байдал нь Германы ажилчны националь социалист нам дотроо “гитлерюгэнд”,” Германы эмэгтэйчүүдийн холбоо” зэрэг 20 гаруй холбоо, байгууллагыг нэгтгэсэн 1930-аад он, МАХН-ын “Баатарчууд, пионер, эвлэл”-ийг нэгтгэсэн социализмын үеийг санагдуулж байна. Түүнчлэн хууль, хүчний байгууллагуудын ажилтан албан хаагчдын ажил мэргэжлийн холбоод намуудыг даган хошуурах болсон нь ардчилал, иргэний нийгмийн үзэл санааг гажуудуулан устгах нөхцөл байдлыг бүрдүүллээ.
Хүснэгт 1. УИХ-д суудалтай нам: гишүүнчлэл, ТББ (Дээд шүүх, 2021)
Төгсгөлд нь товч дүгнэн хэлэхэд
- Нам байгуулах, түүнд эвлэлдэн нэгдэх, намууд чөлөөтэй үйл ажиллагаагаа явуулах гэдэг бол ардчиллын чухал шалгуур, хүний эрх, эрх чөлөөний нэг үндсэн хэсэг мөн.
- Гэвч Монголын өнөөгийн нөхцөл байдалд намын гишүүнчлэл нь хүний эрх, эрх чөлөөний илэрхийлэл бус харин намын цөөнх элит, шинэ номенклатур ангийн гар дахь хэрэгсэл болж хувирч байна.
- Монголын улс төрийн шинэ олигарх элитүүд болон намын номенклатур анги ч намын гишүүнчлэлийг эрх мэдэл, хөрөнгө чинээгээ нэмэгдүүлэх, явцуу ашиг сонирхлоо халхавчлахад гарамгай ашигласаар өнөөг хүрлээ.
- Намын хатуу гишүүнчлэлийг халахгүйгээр Монголын улс төрийн тогтолцоо, түүний дотор намын төлөвшил зөв голдрилоор явахгүй гэдгийг онцлон дурдахыг хүснэ.
2021.04.20