/улсын төсөв ба төлөвийн тухай эргэцүүлэл/
Гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааны агентлагийн дарга, эдийн засагч
Д.Жаргалсайхан
1998.11.02
Улсын их хурал ирэх оны улсын төвлөрсөн төсвийн тухай Засгийн газрын илтгэлийг энэ өдрүүдэд хэлэлцэж байна. Энэ бол аль ч орны хувьд жилийн хугацаанд хийсэн бүтээснээ эргэн харж, шинэ онд хийх ажлаа төлөвлөхөөр үйлдвэрлэснээ хэрэглэсэнтэйгээ, өгснөө авсантайгаа, амласнаа биелүүлсэнтэйгээ тулган дүйцүүлдэг үнэлэлт дүгнэлтийн агшин. Иймийн учир Их хурал, Засгийн газрын эрхэм гишүүд, сайд нараас гадна эдгээр хүмүүсийг итгэн томилсон бүх сонгогчид санал бодлоо хэлэх цаг.
Хэт их үзэл сурталжсан нийгэм, эдийн засгийн алдаа мадаг тодорхой харагдаж түүнийг шүүмжлэн солих нь харьцангуй амархан ч харин цааш нь авч явах нь хэцүү төвөгтэйг ухааруулан ойлгуулсан үйл явдлууд өрнөсөөр, Монголчууд бид найман жилийн хугацаанд хэд хэдэн Засгийн газар бас үзлээ.
Ардчилсан нийгэмд улс төрийн шинэчлэлтийг хийхийн зорилтын зорилго нь эдийн засгийг илүү өгөөжтэй болгож, иргэдээ илүү сайхан амьдруулах явдал юм.
Энэ зорилго яаж хэрэгжиж байна вэ? Энэ талаар сонгосон удирдлага маань юу хийж байна вэ? Энэ асуултанд улсын төсөв, түүний менежмент хамгийн бодитой хариуг, тоо баримттайгаар өгдөг. Энэ бол хэн хүний чихийг дэлдийлгэдэг цуу яриа, хов жив биш. Энэ бол Улсын их хурлын болон Засгийн газрын үйл ажиллагааны үзүүлэлт, нэг ёсондоо “Монгол хувьцаат компани” гэдэг өрхийн бүтэн жилийн ажлын тайлан юм.
“Монгол ХК-ийн” жилийн ажлын тайлан
“Монгол” гэдэг хувьцаат компанийн төсвийг ноднин батлахдаа янз бүрийн шалтгаан, шалтаг заасаар 100 сая долларын /1998 оны төсвийн алдагдал 85 тэрбум төгрөгийг хамгийн бодитойгоор нь долларын өнөөдрийн ханшаар буюу 850 төгрөг гэж бодъё л доо/ алдагдалтай байхаар нийт хувьцаа эзэмшигчдийг төлөөлдөг Захирлуудын зөвлөл нь тогтоогоод өгчихсөн юм л даа.
Гэтэл жилийн дараа компанийн гүйцэтгэх захиргаа нь, уучлаарай “алдагдал маань 100 сая биш 158 сая доллар боллоо. Гадагшаа гаргадаг хоёр гурван барааны маань үнэ уначихлаа. Ер нь хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийвэл яасан юм бэ?“ гэж Захирлуудын зөвлөл дээрээ хэлж байх юм. Хөл, хөнжлийн хэмжээг хэн нь тохируулах ёстой болж байна ингэхэд?
Тохируулж төлөвлөсөн нь алдаатай болов уу, тохируулан хийсэн нь мадагтай болов уу? Ямар ч гэсэн баахан маргалдаж байгаад “дахиад л алдагдалтай гарчихаж, за яахав гадаадаас тэр 109 сая зээлээ аваад нөхчихөөрэй хүү минь” гээд л явуулчих байх даа. Төрүүлсэн хүүхдүүд нь “захирал” нь болохоор өөрөөр ч яах билээ.
Уг нь бол зарцуулсан төгрөг тутмын ашиглалтыг салбар тус бүрээр нь шалгаж, зардлаа тухайн салбарын зорилтын зорилгоо биелүүлж байгаатай нь шууд холбон тухайн хариуцсан хүний ажлыг дүгнэж баймаар. Жишээлэхэд: боловсролын салбарт өгч байгаа төсвийн бараг тал хувь нь халаалтанд, дөнгөж тавны нэг нь цалинд явж байхад үүнийг боловсролд зориулж байна гэж нэрлэж болох уу? Боловсролын салбарын зорилтын зорилго нь байшин халаах биш баймаар. Гэтэл ирээдүйн хамгийн том хөрөнгө оруулалт энэ салбарт хийгдэх ёстой байдаг.
Мөн энэ зарчмаар хүн эмнэлгийн салбар “хөгжиж” байна. Энэ гажиг хуваарилалт, тогтолцооны үр дүнд хамгийн үнэт зүйл болох – эрдэнэт хүний биеийг арчилж, эмчилдэг хүмүүст ноогдож байгаа цалин хуурамчаар доогуур тогтоогдож улмаар ямархуу эмнэлгийн оронцог, эмчилгээний жүжигтэй болоод байна даа. Үүнийг зохицуулахаар эрүүл мэндийн даатгалыг бүрдүүлж эхэлсэн ч бас л гажуудуулж байгаагаас эмчилгээнд ч, даатгалд ч ард иргэд маань итгэхээ больж эхэллээ.
Энэ мэтээр гэр орон дотроо эмх замбараатай, сахилга хариуцлагатай болгох асар их ажил байхад, гадаадаас л өглөг, тусламж, хүүтэй хүүгүй зээл олоход анхаарч зээл авч байгаагаа шагшин магтах боллоо. Ямар ч зээл эрт орой хэзээ нэгэн цагт заавал буцааж төлөгдөх ёстой. Эсвэл “яг төлнө шдээ” гэж байна уу. Зээл тусламж хоёрыг ялгахгүй, ялгахыг хүсэх ч үгүй тогтолцоо бий болж байна. Харамсалтай нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг ч бас ийм зээл гэсэн ойлголт газар авч байна.
Зээл тусламжаар хөрөнгө оруулж байна гэж ярьж байгаа ч сүүгүй сүүний үйлдвэр, тариагүй гурилын үйлдвэр, эсвэл төмөргүй төмрийн үйлдвэр хэнд хэрэгтэй болж байна? Зээлийн тендэрт ялж байгаа гадаадын компанид юм уу? Энэ үхмэл хөрөнгө болгосон зээлийг төлөх болоход хэн гээч гүйцэтгэх захирал нь хэдэн төгрөгийг нь хариуцах юм бэ?
Төрийн хянан шалгах хороо “1990 оноос хойш гадаадаас авсан нэг тэрбум долларын зээл, тусламжийн бараг тавны нэг нь одоо хаана байгаа, хэн хариуцах нь олдохоо байсан” гэж мэдээлээ биз дээ.
Хувьцаат компанийн үйл ажиллагааны мөн чанарын өчүүхэн хэсгийг л үзэхэд иймэрхүү.
Ер нь жилд чарайгаад ганцхан тэрбум долларын үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулдаг, гадаадаас авсан зээл нь 600 сая доллар болчихсон, дотооддоо 158 сая долларын алдагдалтай энэ “хувьцаат компани” маань яах бол?
Тэгээд бас жинхэнэ гүйцэтгэх захирал байхгүй, түүний үүргийг л гүйцэтгээд байдаг. Хуралдаан үргэлжилж байна…
Бид хаашаа явж байгаа юм бэ?
/Гол нь зөв юмыг хийхдээ биш, юмыг зөв хийхдээ байгаа юм. Стэфэн Ковэй/
Өнгөрсөн хугацаанд эдийн засгаа зах зээлийн зарчимд шилжүүлэх олон ажил хийгдэж байгаа ч, манай орны дотоодын нийт бүтээгдэхүүний гуравны нэгийг хөдөө аж ахуйн, тавны нэгийг аж үйлдвэрийн салбарт бий болгож, гадагшаа үндсэндээ гуравхан төрлийн бараа гаргаж олсон хатуу валютын мөн гуравны нэгийг шатаагаад, тослоод хаячихдаг эдийн засаг хэвээрээ байсаар л байна. Ийм жижиг, гажиг бүтцийг яаж өөрчлөх, түүнийгээ бид 20-30 жилийн дараа гэхэд яаж төсөөлж байгаа билээ?
Ийм төсөөлөл буюу ядаж 2020 он хүртэлх нийгмийн зорилт маань тодорхой биш учир ярьж хийж байгаа маань аль нэг сонгуулийн хугацаагаар хэмжигдэж, амжих, өрсөх сэтгэлгээ голлоод байгаа харагдана. Гэтэл тэр зорилгоо томьёолоод гаргачихсан, ард нийтээрээ зөвшөөрөн дэмжсэн улс орнууд алсаа төсөөлөн харж, улам бүр нийтлэг шинж чанарт шилжиж буй дэлхийн эдийн засагт эзлэх байр сууриа ухамсарлан, үр бүтээлтэй ажиллаж байна.
Жишээлэхэд, Сингапур улс 2020 он гэхэд үндэстэн дамжсан корпорациудын бүс нутгийн төв, бүс нутгийн банк, санхүүгийн “Глобал хот, хамгийн сайхан гэр орон” болохоор бэлтгэж байгаа бол, Малайз улс бүс нутгийн мэдээллийн сүлжээний хамгийн супер коридор болохоор төлөвлөж байна. Олон улс гүрэн давуу, сул талаа тооцоолон, хүрэх зорилтоо төслийн хэмжээнд бараг томьёолоод байна.
Уг нь ямар ч муу төлөвлөгөө, юу ч үгүй байснаас л дээр биз дээ.
Ямар ч гэсэн үйлдвэрлэл, худалдаа улам бүр нийтлэг шинж чанартай болж байгаа энэ үед Монгол Улсынхаа эдийн засгийг хамтран сэргээж, алдаа ололтоо бодитой үнэлж, цаашдын төлөвөө нарийвчлан тогтоох шаардлагатай болоод байгаа.
Эдийн засагчийн хувьд хэдэн санаа нэмэрлэе.
Дээр хэлсэнчлэн, уул уурхайн бүтээгдэхүүн, малын гаралтай түүхий эд, цөөн нэрийн бүтээгдэхүүн экспортлож, олсон валютынхаа бараг тэн хагасаар нь шатах тослох бүтээгдэхүүн импортлож ирсэн манай гадаад худалдаа болон түүнтэй бараг адилхан эдийн засагт маань сүүлчийн 20-оод жилд дорвитой бүтцийн өөрчлөлт хийгдсэнгүй.
Юуны өмнө уул уурхайн болон мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнээ гүн боловсруулж өртгийг нь нэмэгдүүлэх, нефть бүтээгдэхүүний хэрэглээг үр ашигтай болгох, хэмнэлттэй дэвшилтэт техник технологи импортлох бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Төр улсын байгууллагууд, нийгэм, эрүүл мэнд, боловсролын бүх салбарт удирдлагын менежментийг нэвтрүүлж, хүн тус бүрийн хөдөлмөрийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэхэд орчин үеийн мэдээлэл холбооны гайхамшигт ололт амжилтуудыг чадамгай ашиглах, үйлдвэрлэсэн бараа үйлчилгээгээ олон улсын зах зээл дээр өрсөлдөх чадварыг бүрдүүлэх хэрэгтэй байна.
Чингэхэд, дотоодын хуримтлалаас гадна гадаадын шууд хөрөнгө их үүрэг гүйцэтгэх юм. 1990 оноос эхлэн манай оронд дэлхийн хөгжиж буй бусад орны жишгээр гадаадын хөрөнгө татан оруулах хууль зүйн орчинг бүрдүүлэн ажилласнаар энэ оны байдлаар 70 орноос нийт 200 гаруй сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг 900 гаруй хамтарсан буюу дагнасан компанийн дүрмийн сандаа оруулжээ. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжүүд янз бүрийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхэлж байгаа бөгөөд хүний гар хөдөлмөр их шаардах оёдлын үйлдвэрлэлээс эхлээд орчин үеийн хөдөлгөөнт холбооны үйлчилгээ хийж сүүлийн үеэс ашигт малтмал, газрын тосны хайгуул, олборлолт болон барилга, зам, гүүр барихад хөрөнгө оруулалт хийгдэж байна.
Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахдаа технологи, менежмент, олон улсын зах зээлд гарах ноу хау-г оруулахад онцгой анхаарахаас гадна Монгол орны эрдэс түүхий эдийн нөөцийг байгальдаа хор хохирол учруулахгүйгээр өгөөжтэй ашиглах, мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийг боловсруулан зах зээлийн шинэ нөхцөлд өрсөлдөх эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, олон улсын стандартын түвшинд батлаж савлах, аялал жуулчлалын аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх зорилтыг тавьж байна.
Олон улсын үйлдвэрлэл – эдийн засгийн интеграчлалыг шинжлэх ухаан, техникийн интеграчлалтай хослуулах, ялангуяа мэдээлэл телекоммуникацийн сүүлчийн ололт амжилтыг шуурхай ашиглах шаардлага улам бүр бий болж байна. Энэ салбарт гарч байгаа хувьсгалууд, үүний дотроос утасгүй сансрын холбоо нь дэлхийн бүх орнууд, түүний дотор дэд бүтэц сул хөгжсөн манайх шиг улс орнуудад нийгэм эдийн засгаа түргэн хөгжүүлэх урьд өмнө хэзээ ч байгаагүй боломж өгч байна.
Орон зайнаас үл хамааран мэдээллийг тэр дор нь шууд, хаана ч хүргэх сансрын холбооны чадавх нь боловсролын салбарт хувьсгал хийж байна. Энэ чадавхийг ашиглах нөхцөл, орчинг бүрдүүлж чадсан аль ч орон түргэн хөгжих боломжтой. Энэ утгаараа мэдээлэл, мэдээллийг боловсруулах, түүнийг ашиглах орчинг тодорхойлж байгаа англи хэлийг эзэмших нь албан ажилдаа хэрэглэх нь зардлыг багасгаж, хөдөлмөрийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэх юм. Энэ ажлыг амжилттай хийх үндсэн нөхцөл бол кирилл үсгээ латин үсгээр сольж, улмаар англи хэлийг ард нийтээрээ бүрэн эзэмших явдал боллоо. Ганцхан жишээ дурдахад одоо компьютерийн дохиог бичдэг “гар” алга болж дуу хоолойгоор удирдах ажил англи хэлээр хийгдэх боллоо. Үр дүнд нь компьютерийн овор багасч, утас факсын хамт бугуйн цаганд багтах болж байна. Ийм орчныг кирилл үсгээр, монгол хэлээр хийтэл нэлээн хугацаа өнгөрнө биз дээ.
Эдийн засгаа үр өгөөжтэй хөгжүүлэхийн тулд Монгол Улсынхаа дутмаг талаа давуу тал болгож ашиглах, тухайлбал 2,4 сая хүнтэй бэсрэгхэн зах зээлээ дэлхийн хамгийн том зах зээл болох урд болон хойд хөршүүдтэйгээ уялдуулж, юуны өмнө хил залгаа оршин сууж буй хүмүүсийн хэрэгцээ, хэрэглээ, нийлүүлэлтийн чадал чадварт үйлчилсэн эдийн засгийн бүх дэд бүтцийг бий болгох, боомт улс болгох үзэл санаа гарч байгаа юм.
Хойд урд хөршийг холбосон гурван коридор
Энд Төвийн коридор буюу одоо ашиглаж байгаа трансмонголын төмөр замын зэрэгцээ Улаанбаатар хотыг Замын-Үүдтэй холбосон хучилттай зам тавьж хойд урд хилийг холбосон авто замыг гүйцээх /Азийн 3-р зам/, Зүүн коридор буюу хойноосоо Чойбалсан хот хүрсэн төмөр замыг гүйцээж Хятадын зүүн хойд хэсгийн үзүүртэй холбох /Түмэн гол төсөл/, Баруун коридор буюу Монгол Улсын баруун аймгуудыг Красноярск, Тува болон Шинжаан, Ганьсу мужуудтай холбосон босоо хөндлөн авто зам, дараа нь төмөр зам тавьж хойд урд хөршөө холбосон гурван коридорыг байгуулахыг хэлж байна.
Энэхүү төмөр зам, авто замын коридор тус бүрийг дагаж газар тариалангийн болон хүнсний бүтээгдэхүүнийг БНХАУ-руу, эрдэс баялаг, мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнийг ОХУ-ын том зах зээлд тус тус экспортлох, бүх төрлийн барааг дамжин өнгөрүүлэх, реэкспортыг хөгжүүлэх үүд хаалга нээгдэнэ. Эдгээр коридорууд нь хэрэглэгчдэд тээврийн зардлыг нь хямдруулах, хугацаанд нь хүргэх, үйлчилгээг нь сайжруулах боломж өгнө.
Боомт нутаг болох энэ үзэл санааг хэрэгжүүлснээр гурван коридорыг тойрсон нийгэм, эдийн засгийн шинэ төвлөрөл үүсч, манай улс нь Төв Азийн бас нэг үүд хаалга болж хөгжлийн шинэ түвшинд гарна. Монгол Улс Ази Европыг холбосон олон улсын хуурай замын тээврийн найдвартай сүлжээ бий болгоход хувь нэмрээ оруулах юм.
Хойд урд хөршийг холбосон боомт болж худалдааны байнгын асар том эргэлтийг хангахад хөрш зэргэлдээх болон бусад орныхтой өрсөлдөхүйц банк, санхүүгийн найдвартай төвийг Монголд бий болгох шаардлага эн тэргүүнд тавигдана.
Энэ бол юуны өмнө Улаанбаатар хотыг гадаадын хөрөнгө оруулагчид, бизнесменүүдийн амьдралын хэрэгцээ, шаардлагыг хангах наад захын нөхцөл, аюулгүй байдал, сайн зам, нийгэм соёлын үйлчилгээ, олон улсын стандартын дунд сургууль, эмнэлэгтэй, нэг үгээр бүс нутгийн хамгийн өндөр хөгжилтэй хот болгох, өөрчлөх хэрэгтэй байна.
Далайд гарцгүй орны тухай Олон улсын конвенцын дагуу эдэлдэг хөнгөлөлт, урамшууллыг бүрэн дүүрэн ашиглах улмаар Хятад Орос орны далайн эрэг дээр Монголын боомтыг барьж энэ сүлжээндээ яваандаа холбогдох боломж байгааг тэмдэглэе.
Дэлхий ертөнц улам бүр нийтлэг болж байгаа өнөөгийн нөхцөлд Монгол Улс эдийн засгаа хамгийн нээлттэй болгож чадсан тохиолдолд л хөгжиж дэвших болно. Өөрийгөө тойруулан “хана босгосон” ямар ч улс гүрэн хөгжиж байгаагүй. Аливаа улсын тусгаар тогтнолын хамгийн найдвартай хамгаалалт бол өндөр соёл боловсролтой, амьдралын түвшин дээгүүр ард иргэд нь байдаг.
2021.04.20