Хүн амынхаа амьжиргааны түвшинг бодитой тогтоож, тогтмол дээшлүүлэхийг дэмжиж урамшуулсан тодорхой бодлого, шийдвэр гаргах нь ардчилсан аль ч улс орны төр засгийн тэргүүн чухал үүрэг.
Тэгвэл Монгол Улс хүн амынхаа амьжиргааны түвшинг яаж тогтоодог вэ? Хувь хүнд, төр засгийн бодлого, шийдвэр гаргагчдад энэ аргачлал нь хэр ойлгомжтой, бодитой, ажил хэргийн чухал хэрэгсэл болж чаддаг уу? Статистикийн аргачлал тооцоо нь энгийн, ойлгож, хэрэглэхэд хялбар байвал илүү өгөөжтэй биш үү?
“Амьдралын нөхцлөө сайжруулах хүсэл эрмэлзэл хүнд өлгийтэй нь хамт ирээд, үхэх хүртэл нь цуг оршдог” (Адам Смит). Хүн хэрэглээгээ хамгийн ихээр нэмэгдүүлэхийг сонгодог гэж эдийн засгийн онол үздэг. Мөн бусдын мөнгийг өөрийнх шигээ хямгатай зарцуулдаг хүн бас олддоггүй. Төрийн мөнгө өөрийнх нь биш, татвар төлөгчдийн мөнгө учир төсвийн зарцуулалтыг иргэд хянаж, үр ашигтай байхыг шаардах эрхтэй.
Манай одоогийн аргачлал
Монгол Улс хүн амынхаа аж байдлыг илэрхийлж, амьжиргааны түвшинг хэрэглээгээр нь эрэмбэлж ядуу, ядуу бус гэж ангилдаг. Ядуу гэж орлого багатай, боловсрол нимгэн, эрүүл мэнд дорой, хоол тэжээл, бараа үйлчилгээний дутагдалтай, улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх чадваргүй хүнийг хэлдэг. Мөн ядуу хүмүүст дэд бүтцийн хүртээмж муу, эрх чөлөө хязгаарлагдмал, аж байдал нь дорой байдаг.
Хүн амын сарын хэрэглээг мөнгөн ба мөнгөн бус үзүүлэлтээр тооцдог. Орон байрны нөхцөл, хаяг тодорхой эсэх, бичиг үсгийн мэдлэг, эрүүл мэнд ба хүнсний тэжээллэг байдал зэрэг нь мөнгөн бус үзүүлэлт боловч бодит хэрэглээг сар бүр байтугай, жилд нь хэмжихэд өндөр зардалтай.
Хүн амын амьжиргааны түвшинг орлогоор нь хэмжих боломж бүр бага. Учир нь манай улсын нийт өрхийн гуравны нэгийн орлого улирлын чанартай, хөдөө аж ахуй, барилга, зам зэрэг бүтээн байгуулалтаас хамаардаг. Орлого нь огцом хэлбэлзэлтэй, бас орлогоо нуудаг зэргээс хамаарч амьжиргааны түвшинг орлогоор тогтооход бэрхшээлтэй гэжээ.
Дэлхийн банк зэрэг олон улсын байгууллагуудын ядуурлын тооцооны арга зүйд хэрэглээг бүрэлдэхүүнээр нь гаргахыг санал болгодог. Үүнд хүнсний ба хүнсний бус: орон байрны, удаан эдэлгээт барааны, түлш, эрчим хүчний зэрэг хэрэглээг оруулдаг. Гэтэл энэ бүхнийг яг хэрэглэсэн эсэх, инфляцийг яаж тооцсон, үнийн зохицуулалт, татаас ямар байсан, өрхийн гишүүдийн дунд бодитоор яаж хуваасан гэх мэтийг тэр бүр хэмжихэд амар биш.
Тиймээс манайд ядуурлын шугам гэсэн ганц заагийг л тогтоодог. Хүнсний ядууралд хүн хоногт авах илчлэг болон, “хүнсний сагсны” 40 хувиас доош хэрэглэснийг тооцдог. Хүнсний бус ядууралд эрүүл мэнд, боловсрол, түрээс, халаалт, тээврийн сарын төлбөрийг тооцдог. 2016 онд болсон хамгийн сүүлчийн тооллогоор Монгол Улсын 3.1 сая хүний 29.6 хувь буюу 907.5 мянган хүн ядуу амьдарч байв.
Мөн хүн амыг хэрэглээгээр нь таван тэнцүү хувааж “ядуу”-гаас “баян”-руу эрэмбэлсэн нь хэр бодитой, практик ач холбогдолтой юм бэ? Нэг хүнд ногдох сарын хэрэглээг ангилсан Үндэсний Статистикийн хорооны хүснэгт:
Хэн ч ойлгож, хэрэглэх аргачлал
Хүн төрөлхтний амьдралыг орлогын түвшингээр нь харуулсан энгийн аргачлалыг Шведийн алдарт эмч Ханс Рослинг санал болгожээ. Тэрээр дэлхийн олон оронд, ялангуяа Африкт олон удаа урт хугацаагаар ажиллаж, олон төрлийн өвчин, тахлын судлан тэмцэж, ядуурлын гарал үүслийг сайн мэддэг болжээ.
Аль ч орны хүмүүсийг орлогоор нь дөрөв ангилж ундны усны хүртээмж, тээврийн хэрэгсэл, хоолоо болгож буй эрчим хүч, хоол хүнс, унтаж буй ороор нь зургаар харуулан, хэнд ч ойлгомжтойгоор харуулсан нь олон талын практик ач холбогдолтой болжээ.
Өрхийн нэг гишүүнд ногдох өдрийн орлого 2 америк доллароос (манайхаар ~ 6K төгрөг) доош бол түвшин 1; 8 доллар хүртэл (24K) бол түвшин 2; 32 доллар хүртэл (96K) бол түвшин 3; түүнээс дээш бол түвшин 4 гэж Х.Рослинг ангилжээ. Ундны ус гэхэд л түвшин 1-ийн хүмүүс худгаас гараараа зөөж, түвшин 2 бол дугуйгаараа тээвэрлэж, түвшин 3 бол төвлөрсөн түгээх газраас, түвшин 4 гэртээ крантнаас авдаг гэх мэт. Дэлхийн 7 тэрбум хүн амын 1 тэрбум нь түвшин 1 дээр, 3 тэрбум нь түвшин 2, 2 тэрбум нь түвшин 3, 1 тэрбум нь түвшин 4 дээр одоо амьдарч буй ажээ. Түвшин 4 дээрх бол дэлхийн бүх орны хүмүүс үндсэндээ бараг ялгаагүй, адил нөхцөлд амьдардаг аж.
Тэгвэл зургаар нь хэн ч ойлгохоор энэ аргачлалыг Монголд ашиглан, дээр нь бие засдаг газрын байдлыг нэмээд, иргэдийнхээ амьжиргааны түвшинг аймаг, сум, дүүргээр нь тодорхойлж чадвал олон талын тустай болно. Тэгж түвшин тогтоож чадвал бид тухайн засаг захиргааны нэгжид оршин суух иргэдийн амьдралын чанарыг бодитой мэдэх, амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, түвшинг ахиулахад (нийгмийн шилжилт буюу social mobility) зориулсан төр захиргааны зөв бодлого гаргах, хэрэгжүүлэх, үр дүнг нь хэмжиж дүгнэх, засаглалын менежментээ засч сайжруулахад өгөөжтэй болж дорвитой өөрчлөлт авчирч чадна. Угаасаа хэмжиж болохгүй юмыг удирдаж болдоггүй гэдэг. Гэтэл албан ёсны статистикийн аргачлалыг хэмжих дүгнэх боломж зөвхөн статистикийн хүнд л өөрт нь байгаа байх.
Х.Рослингийн судалгаагаар түвшин 1-ээс түвшин 2-т шилжихэд дунджаар 20 жил буюу бараг нэг бүтэн үе, дараа дараагийн нийгмийн шилжилтэд түүнээс бага хугацаа шаарддаг байна. Мөн түвшингээ ахиулахад тухайн орны эрүүл мэнд, боловсролын чанар, хөгжлийн түвшин хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг аж. Амьдралын чанараа энгийнээр хэмжиж ойлгох нь улс орны, бүс нутгийн, хувь хүний хөгжилд бодит өөрчлөлт хурдан авчрах болно.
2021.03.29