Монголын залуу ардчиллын түүхэнд нэг нам дараалан УИХ-ын үнэмлэхүй олонхыг бүрдүүлсэн түүхэн сонгууль 2020 онд тохиов. МАН 2016 оны сонгуулиар 76 суудлын 65-ыг авсан бол энэ удаа 62-ыг нь авлаа. Харин сөрөг хүчин АН нэмж ердөө 2 суудал авсан бол Зөв Хүн Электорат, Та Бидний эвсэл тус бүр 1, бие даагч 1 суудалтай болов. Ингэснээр албан ёсоор 4 нам УИХ-д суудалтай боллоо. Энэ нь ирэх жил болох Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгуульд 4 намын нэр дэвшигч өрсөлдөнө гэсэн үг. Мөн Зүй Ёс Нам, Монголын Социал Демократ Намтай эвссэн Хөдөлмөрийн Үндэсний Нам анхны сонгуулиараа УИХ-д суудалтай намын тоонд орж ирэв.
Сонгогчдын 45 хувийн санал авсан ч нийт суудлын 82 хувийг авсан нь тоглоомын дүрэм хэр шударга бус байсныг илтгэнэ. Гэтэл цаана нь сонгогчдын 5.4 хувийн дэмжлэг авсан Шинэ Эвсэл нэг ч суудалгүй хоцорлоо. Харин бие даагчид үлдсэн нам, эвслүүдээс ч илүү дэмжлэг буюу сонгогчдын 8 хувийн дэмжлэг авчээ. Монголын улс төрд тогтвортой сөрөг хүчний байр суурь үгүй болж буйг энэ удаагийн сонгууль нотлов. Сонгогчдын 24-хөн хувийн дэмжлэг авсан АН ардчиллын эхэн үе рүүгээ буцжээ.
Энэ удаагийн сонгуулиар тоглоомын дүрэм бүхэлдээ эрх баригч МАН-д үйлчлэв. Үргэлж 40-өөс дээш хувийн дэмжлэгтэй байж ирсэн МАН энэ сонгуулиар олонх болох нь тодорхой байв. Үүн дээр нэмээд Ковидтой хийсэн дайн, эрх баригчдын давуу тал гэх мэт олон тохироо бүрдсэн байв. Цар тахлын улмаас сонгуулийн өрсөлдөөн хэдийнээ шударга бус болсон байсан. Сонгуулийн сурталчилгааны үеэр том тойргуудад кампанит ажлаа зохион байгуулж, өөрсдийгөө таниулах боломж УИХ-д суудалгүй, шинэ намуудад бараг байсангүй.
Эрх баригчдад үйлчилдэг систем
Сонгуулийн тогтолцоо. Бид 30 жилд 8 удаа сонгууль хийхдээ санал хураалтын янз бүрийн хэлбэрийг ашиглаж үзэв. Эрх баригчид, АН болон МАН, ээлжит сонгууль болохоос 6 сарын өмнө сонгуулийн хуулиа өөрсдөдөө тааруулж өөрчилдөг заншил тогтов. Үүний дийлэнхид нь олонхын зарчмаар сонгогддог плюрал-мажоритар тогтолцоог ашиглажээ. 1992, 2008, 2020 онд томсгосон гэх нэг тойрог-олон мандаттай хэлбэрийг ашигласан бол 1996, 2000, 2004, 2016 онд нэг тойрог-нэг мандат буюу жижгийг нь хэрэглэжээ. Олонхын зарчмын энэ тогтолцоо өдийг хүртэл хоёр намд эрх мэдлээсээ зуурч үлдэх боломжийг олгож ирлээ. Харин 2012 онд 28 тойрогт пропорциональ, 48 суудлыг 1-3 мандаттай уламжлалт тогтолцоог ашиглаж, холимог хэлбэрээр ганц удаа хийж үзсэн. Үр дүнд нь энэ хоёр намын хаалттай систем задарсныг бүгд мэднэ. Анх удаа улс төрийн гуравдагч хүчин 10-аас дээш суудал авч, мөн Иргэний зориг ногоон нам 2 суудал авсан.
Хот хөдөөгийн алагчилсан мандат. Хоёр нам Засгийн эрхийг ээлжлэн эсвэл эвсэн барьж ирсний цаадах бас нэг заль мэх нь орон нутаг, нийслэлийн мандат хуваарилалт. Өнгөрсөн 30 жилд эдийн засаг, нийгмийн хөгжил эрс өөрчлөгдсөн. Хот хөдөөгийн хүн амын тоонд их ялгаа гарав. Гэвч хүн амын тал нь амьдардаг Улаанбаатар хотод мандатын тал нь хэзээ ч очиж байсангүй. 1992 онд орон нутагт 52, нийслэлд 24; 1996, 2000, 2004, 2008 онуудад орон нутагт 56, нийслэлд 20; 2016 онд орон нутагт 48, нийслэлд 28; 2020 онд орон нутагт 52, нийслэлд 24 суудал тус тус хуваарилжээ.
Тоглоомын дүрмийг өөрчлөх нь
Нэг. СЕХ-г яаралтай татан буулгах. Сонгуулийн Ерөнхий Хороог татан буулгаж Сонгогчдын Ерөнхий хороо гэх 9 хүний бүрэлдэхүүнтэй хороог байгуулах хэрэгтэй байна. Үүнд нам, нам бус, мэргэжлийн, олонд танигдсан, нэр хүндтэй хүмүүсийг оруулах ёстой. Хамгийн тод жишээ нь Англи. Машинаар тоолсон дүнг нэгтгэхдээ хүний оролцоогүй байхаар зохион байгуулах шаардлагатай.
Хоёр. Сонгуулийн хуулийг эрх баригч нам өөрсдөө боловсруулж, өөрсдөө баталдгийг болиулах шаардлагатай байна. Улс төрийн намуудын тэгш оролцоо, түүн дотроо иргэний нийгэм, судлаачдыг өргөнөөр оролцуулсны дараа баталмаар байна. Сонгуулийн өмнө батлахыг хориглож, 4 жилийн өмнө дараагийн сонгуулийн дүрмийг тогтоё. Намуудад дараагийн сонгуульд ижил тэнцүү бэлдэх боломж илүү хангагдана.
Гурав. Эрх баригч нам төрийн албан хаагчид, ялангуяа дүүрэг, хороо, баг сумын засаг дарга, ажилтнуудыг ил далдуур сонгуульд дайчилж байгаа эсэхэд хяналт тавьдаг, хариуцлага тооцох механизмыг сайжруулах шаардлагатай байна. Жишээ нь, Хорооны засаг дарга тухайн хорооны иргэдэд өгөх нийгмийн халамжийн үйлчилгээг хэнд, яаж хүргэхийг шийддэг. Гэтэл сонгуулиар энэ эрх мэдлээ ашиглаж эрх баригч намд үйлчилж байгаа нь гарааны тэгш бус байдлыг бий болгож байна.
Дөрөв. Ер нь санал хураалтын автомат машинд итгэж болох нь сонгуулийн дараах хяналтын тооллогоор тодорхой харагдсан. Гэхдээ хар машинуудын үр дүнг нэгтгэхэд асуудал гараагүй гэх баталгаа харагдсангүй. Ер нь энэ сонгуулиар СЕХ маш хариуцлагагүй, ил тод бус ажилласан. Энэ сонгуулиар сонгогчдын нэрсийн жагсаалт, дараа нь саналын дүнг нэгтгэх гэх мэт олон үе шатанд нээлттэй бус ажилласнаас болж санал хураалтын дүн хардлага төрүүлж байна. Ялангуяа сонгуулийн хэсэг хаагдсан 22 цагийн ирцийг мэдээлэхгүй удсан. 21 цагийн байдлыг зурагтаар харуулж эхэлснээс болж зарим хүмүүс санал луйвардчихлаа гэх яриа гарав. Ер нь сонгуулийн дараах хардлагыг багасгахын тулд бусад орнуудад хийдэг Exit Poll буюу саналаа өгөөд гарахад нь санал асуулга явуулаад, дараа нь саналын эцсийн үр дүнтэй харьцуулж болдог. Ингэснээр сонгуулийн хууль ёсны (легитимит) чанар сайжирна.
Сөрөг хүчин
Сүүлийн хоёр сонгуулиар МАН үнэмлэхүй олонх дараалан болсноор Монголд нэг нам ноёрхсон систем рүү дефакто шилжиж байна. Өнөөдөр төр засгийн бүх эрх мэдэл МАН-ын даргын гарт төвлөрчихлөө. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр дамжуулж шүүх засаглалд нөлөөлөх боломжтой болсон нь бүр ч эрсдэлтэй болж байна.
АН бол үнэндээ сөрөг хүчин ч болж чадахааргүй доройтсон гэдгээ сүүлийн 4 жилд харууллаа. Ардчиллын баталгаа болсон хүчтэй сөрөг хүчнийг бий болгохын тулд улс төрийн бүх намууд нэгдэх шаардлагатай болж байна. Гэхдээ энэ нэгдэл бүрдэхэд олон жил шаардлагатай. Харин өнөөдрөөс эхлээд ирэх 4 жилд иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээлэл л хамгийн сонор сэрэмжтэй байж, ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөгөө хамгаалах шаардлага тулгарлаа.
2020.07.01