Нүүх, шилжин суух гэдэг хүмүүний оршихуйтай салшгүй холбоотой бөгөөд ямар нэг байдлаар өөрчлөлтийг шууд илэрхийлдэг. Энэ өөрчлөлт эерэг гэхээсээ илүү сөрөг хүчин зүйлсээс үүдэлтэй байдаг нь харамсалтай.
Цагаачлах хөдөлгөөн
Олон улсын цагаачлалын байгууллагын 2019 онд гаргасан сүүлийн тайлангаас¹ 2018 оны байдлаар дэлхий дахинаа 272 сая хүн гадаад улсад амьдрахаар шилжин суурьшсан байгаа нь дэлхийн хүн амын 3.4%. Хүйтэн дайн дууссан 1990 оны үеэр энэ үзүүлэлт 153 сая байжээ². Цагаачлалын хөдөлгөөнийг гадагшлах (emigration) мөн орох (immigration) хоёр урсгалаар нь авч үзвэл Энэтхэг (17.5 сая), Мексик (11.8 сая), Хятад (11.8 сая) хамгийн ихээр цагаачлан гарсан байхад АНУ, ХБНГУ, ОХУ-уудыг зоригчдын тоо тэргүүлж байна. Хоёр улс хоорондын цагаачлалын жим дараах урсгалд хамгийн их байгаа аж: Мексик – АНУ, Энэтхэг – Арабын нэгдсэн Эмират, Украйн – ОХУ, Бангладэш – Энэтхэг. Нийт цагаачдын гуравны хоёр нь хөдөлмөрийн цагаачид бөгөөд тэд 2018 оны байдлаар 689 тэрбум ам.доллар бүхий олон улсын валютын гүйлгээг бий болгосон байна (Энэтхэг 78.6, Хятад 67.4, Мексик 35.7 тус бүр тэрбум ам.доллар).
Цагаач гэж хэнийг хэлэх вэ? Цагаачлал гэдэг нь өөрийн хүслээр амьдралын чанар ахиулах зорилгоор хил дамжин шилжин суурьших явдал. Монгол Улсын иргэний гадаадад хувийн хэргээр зорчих, цагаачлах тухай хуулийн 3.2-т “Монгол Улсын иргэн гадаадад хувийн хэргээр байнга амьдран суухаар Монгол Улсаас гарч явахыг цагаачлах гэнэ” гэж заагаад 9.5-д “Гадаадад удаан хугацаагаар болон цагаачлан суугаа Монгол Улсын иргэн тус улсын дипломат төлөөлөгчийн болон консулын газарт хаягийн бүртгэл хийлгэж байх үүрэгтэй” гэж тусгажээ. Гэхдээ албан ёсоор хэдэн иргэн нь гадаадад суурьшсан баталгаатай тоо одоогоор алга. Албан бус тоогоор 200.000 цагаачтай буюу хүн амын 6% болж байгаа нь дэлхийн жишигтэй харьцуулахад өндөр байна. Бид бүс нутгийн болон дотоодын энх тайван бүрдсэн таатай нөхцөлд байгаа ч эдийн засгийн эрх чөлөөний цангаанаас гараагүй учир хөдөлмөрийн цагаачлал улам өссөөр. Ажил хөдөлмөр эрхэлж буй хэн ч гэлээ үндсэн хэрэгцээгээ хангаад зогсохгүй түүнийхээ үр шимээр амьдрал нь хэмжигдэхүйц дээшилж байх учиртай. Хөдөлмөрийн мөлжлөгийг таслан зогсоох, үнэлгээг дээшлүүлэх дорвитой өөрчлөлт хийгдэхгүй аваас “Монгол хүн- баялаг”-ийн алдагдал даамжирсаар гадаад нөөцөөр орлуулах, нөхөхөөс өөр аргагүйд хүрэх вий. Манай улс эл чиглэлээр гадаадын оршин суугч нийт хүн амын 3%-аас илүүгүй, харин хамгийн багадаа 3 жил манайд амьдраад цагаачлах үзүүлэлт хүн амын 0.4%-аас хэтрүүлэхгүй бодлого баримталж жилд энэ тоог 100-аас илүү гаргахгүй байлгаж урд, хойд хөрш орноос тус бүр 30-аас дээшгүй, бусад орноос 40-өөс дээшгүй байлгахыг баримталдаг байна*.
Дүрвэх хөдөлгөөн
НҮБ-ын жилийн хуанлигаар зарласан олон улсын өдрүүдийн нэг нь 2001 оноос жил бүрийн 6-р сарын 20-нд тохиох болсон “Олон улсын дүрвэгсдийн өдөр”. Эл өдөр НҮБ-ын Дүрвэгсдийн Асуудал Эрхэлсэн Дээд Комиссарын Газрын албан ёсны статистик зарлагддаг. 2019 оны байдлаар 79.5 сая хүн³ ямар нэгэн бүс нутгийн сөргөлдөөн, зэвсэгт мөргөлдөөн, дайн, хавчлага дарамт, байгалийн гамшгийн улмаас дүрвэсэн нь 2018 оныхоос бараг 10 саяар өсчээ. Гэтэл дурдсан тооноос ердөө гуравны нэг нь Женевийн дүрвэгсдийн конвенцийн дагуу албан ёсоор олон улсын дүрвэгсдийн хамгаалалтанд багтаж байгаа аж.
Дүрвэгч гэж хэн бэ? Женевийн дүрвэгсдийн конвенцид заасныг сийрүүлвэл арьс өнгө, шашин шүтлэг, улс төрийн итгэл үнэмшил, нийгмийн тодорхой бүлэгт нэгдсэний улмаас эсвэл бэлгийн хавчлага, дарамтад орж өөрийн харьяалалтай юмуу байнга оршин суугаа улсаар эрхээ хамгаалуулах боломжгүйгээс хил дамнан дүрвэж өөр улсад хамгаалалт хүссэн, орогнож буй хүнийг хэлэх ажээ. Товчхондоо дүрвэгсдийн статус авах урьдчилсан нөхцөл бол тухайн хүн олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хил давсан байх явдал юм. Үүнээс үүдэн Женевийн дүрвэгсдийн конвенцийн хамрах хүрээ нь томоохон маргаан дагуулдаг. 2019 оны байдлаар 6.6 сая Сири, 3.7 сая Венесуэл, 2.7 сая Афганистан, 2.2 сая Өмнөд Судан, 1 сая гаруй Мьянмарчууд эх орноосоо дүрвэсэн нь нийт дүрвэгсдийн 68%-ийг бүрдүүлж байна. Олон улсын хэмжээнд хамгийн их дүрвэгч хүлээн авсан орнууд Турк 3.6 сая, Колумб 1.8 сая, Пакистан 1.4 сая, Герман 1.1 сая байна.
Женевийн конвенцид зааснаар өлсгөлөнгөөс эсвэл байгалийн гамшгийн улмаас оршин суугаа нутгаасаа нүүдэллэсэн бол дүрвэгч статуст орох боломжгүй. Гэтэл уур амьсгалын өөрчлөлт, цаг агаарын эрс тэс үзэгдэл (далайн шуурга, үер, ган гачиг) хүний аюулгүй байдалд шууд аюул учруулж, нийгмийн дэд бүтцийг сүйтгэж амьжиргааны эх үүсвэрийг хөнөөх нь жил ирэх тусам нэмэгдсээр. Тухайлбал хөрсний бохирдол, далайн түвшний өсөлтөөс үүдэн хүмүүсийн амьдрах орчин үгүй болж, эдийн засаг, эрүүл мэнд, боловсролын асуудлаас гадна хүчирхийллийн зөрчилдөөн улам эрчимжиж байгаа нь бүр ч ноцтой аюул юм.
Манай улс олон улсын дүрвэгсдийн конвенцид нэгдээгүй онцлогтой ч дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн бүрэн эрхт гишүүний хувиар бидэнд хүн төрөлхтний энэ том сорилтод өөрийн хувь нэмрээ оруулах ёс зүй байх ёстой. Тиймээс конвенцид нэгдэхгүйгээр өөрсдийн хүмүүнлэгийн оролцоог ямар хэмжээнд зохион байгуулах талаар бидэнд, бидний залуу үед тодорхой байр суурь үгүйлэгдэж байна. Мал ихтэй орны хувьд Ковид-19 үеэр гарсан санаачлагуудаасаа ч үлгэр авч болох юм.
1. IOM Migration report,
2. Atlas of migration
*. Монголын мэдээ, 2018-02-06, Гадаадын иргэний харъяатын газрын дарга Д.Мөрөн – ярилцлага
Берлин, 23.06.2020
Т.Болдгэрэл, Түвд агентурын захирал