Засгийн газар “…сургалтын зээлийг хөнгөлөх, чөлөөлөх, хүчингүй болгох журам” батлах төслийг УИХ-д өргөн барив. Төсөлд жишээ нь “Эзэмшсэн мэргэжлээрээ эх орондоо болон эх орноо төлөөлөн гадаадад 5-аас доошгүй жил тасралтгүй ажиллан, нийгмийн даатгал төлсөн тохиолдолд зээлээс бүрэн чөлөөлөх” гэсэн заалт байгаа учир олон нийтийн дунд Боловсролын зээлийн сангийн зээлээр гадаадад сурсан төрийн түшмэдийн хүүхдүүдийн өрийг тэглэх гэж байна гэсэн шуугиан өрнүүлэв. Саяхан тэтгэврийн зээл тэглэснээс болоод нийгэмд бас нэг давалгаа ингэж үүслээ.
1993 онд Сургалтын төрийн сан байгуулагдаж 30 мянган иргэнд сургалтын төлбөрийн буцалтгүй тусламж, 70 мянган иргэнд сургалтын төлбөрийн зээл, 1997 оноос хойш 2200 иргэн гадаад орны дээд боловсролын сургалтын байгууллагад суралцахдаа сургалтын төлбөрийн болон амьжиргааны зээл, 2000 оноос хойш 55 мянга гаруй төрийн албан хаагчийн хүүхэд сургалтын төлбөрийн тэтгэлэг авсан байна. Засгийн газраас баталсан журамд зааснаар дотоодын их, дээд сургуульд зээлээр суралцан төгссөн иргэний ажилласан жилийг харгалзан 2004, 2008 онд зээлээс чөлөөлж байжээ. Гэвч дээд боловсролын 14 мянган диплом, өнөөдөр 16 тэрбум төгрөгийн зээлийн “барьцаанд” байгаа тухай Боловсролын сайд Б.Баатарбилэг мэдэгджээ. Энэ нь Монголд их дээд сургууль төгсөгчид хөдөлмөрийн зах зээл дээр ямар хэмжээнд үнэлэгдэж буйг илэрхийлж байна. Суралцагч эзэмшсэн мэдлэг, чадвар-мэргэжлээрээ хөдөлмөрийн зах зээл дээр өрсөлдөн ажил, орлоготой болох замаар сургалтын зээлээ эргүүлэн төлөх ёстой. Гэтэл манай улсын дээд боловсролын тогтолцоо нь эрэлт, нийлүүлэлтийн хол зөрүүтэй, хөдөлмөрийн зах зээлтэйгээ уялдаагүй учир академик-ажилгүйчүүд “үйлдвэрлэж”, сургалтын зээлээ ч төлөх чадваргүй дипломын эздийг бүтээж байгаа нь дээд боловсролын хөрөнгө оруулалтын өгөөж тун доогуур байгаагийн тусгал биш гэж үү?
Өнөөдөр дэлхий дахинд боловсролын санхүүжилтийн гурван жишиг хувилбар байна.
- Дээд боловсрол бол хувь хүний хөрөнгө учир боловсрол эзэмшигч зах зээлийн зарчмаар сургалтаа өөрөө санхүүжүүлэх. Боловсрол олж авахад зарцуулсан хөрөнгө оруулалтынхаа өгөөжийг хувь хүн өөрөө хүртдэг учир сургалтын төлбөр, бүх зардлаа өөрөө төлөх нь зөв.
- Дээд боловсрол нь нийтийн хөрөнгө. Тийм учраас бүгдэд тэгш боломж олгож, хүртээмжтэй байхаар нийтийн хөрөнгө оруулалтаар санхүүжүүлэх ёстой.
- Холимог – хувийн болон нийтийн хөрөнгө оруулалтаар санхүүжих.
Эхний ангиллын том төлөөлөл болох АНУ-д дээд боловсрол эзэмшигчдийн ихэнх нь зээлээр сургалтаа санхүүжүүлдэг учир өнөөдөр АНУ-д 44 сая хүний 1.5 ихнаяд доллараар хэмжигдэх сургалтын зээлийн өр байна. 40 эргэм насандаа сургалтын зээлээсээ салаагүй байх асуудал энгийн үзэгдэл бөгөөд эргэн төлөлтийн асуудлаас үүдсэн эдийн засгийн хүндрэл ч гарах магадлалтай гэж зарим мэргэжилтнүүд үзэх нь бий.
Дараагийн ангилалд орох Скандинавын Дани, Швед, Финланд, Норвеги улсуудад сургалт төлбөргүйгээс гадна зарим нь амьжиргааны өртгийг тэтгэмжээр санхүүжүүлдэг. ХБНГУ-д сургалтын төлбөр байхгүй ч амьжиргааны өртөг зээлээр санхүүжих боломжтой. Тухайлбал Германд нийгэм, эдийн засгийн чиглэлийн бакалаврын нэг оюутны сургалтын зардал €30.000 гаруй байхад анагаах ухааны чиглэлийн оюутных €200.000 болдог. Харин энэ зардал яаж эргэн төлөгддөг вэ? Нийгмийн ухааны чиглэлээр төгсөгчийн жилийн дундаж цалин €35.000, инженер, IT мэргэжилтэн €47.000, эмчийнх €84.000. Дунджаар жилийн цалин €40.000 гэвэл хүн амын орлогын албан татварт €3.020, нийгмийн даатгалд €8.000 төлөгдөнө. Төрөөс тус оюутанд оруулсан хөрөнгө оруулалтыг зөвхөн татварын орлогоор нөхнө гэвэл 8-10 жилийн дотор, харин татвар, нийгмийн даатгалын хураамжаар хамтатган тооцвол 5-8 жилд эргэн төлөгдөж байна. Суралцагч 25 насандаа хөдөлмөрийн гараагаа эхлэж 67 насандаа тэтгэвэрт гарах одоогийн нөхцлөөр тооцвол эхний 5-8 жил нь боловсролынхоо хөрөнгө оруулалтыг нөхөөд үлдсэн 30 гаруй жилийн туршид нийтийн хөрөнгө оруулалт хийж байна гэсэн үг.
Манайх холимог ангилалд багтахаар байгаа ч Дээд боловсролын хуулийн 8-р бүлэг “дээд боловсролын эдийн засаг, нийгмийн баталгаа”- ны тухай зүйл ангиудыг 2011 онд хүчингүй болгосноос эл асуудал үндсэндээ шийдлээ хайсаар, хүлээсээр.
Аливаа улсын боловсролын тэр дундаа дээд боловсролын “бүтээгдэхүүн” хэр чанартай байхаас тухайн улсын өрсөлдөх чадвар хамаарна. Дээд боловсрол өндөр босготой бөгөөд нэгэнт шалгарсан оюутныг суралцах, хөгжих орчин нөхцлөөр хангаж, санхүүжилтийн тогтвортой, найдвартай тогтолцоо бий болгох нь чухал. Эдүгээ Монголчууд бид ямар зарчмаар дээд боловсролдоо хөрөнгө оруулалт хийх вэ, яаж санхүүжүүлэх вэ гэдгээ эргэн нухацтай харж, сайтар хэлэлцэн “цоорхой” хуулиа шинэчлэн, дээд боловсролоо өөд нь татах цаг болжээ.
2020.03.18
Т.Болдгэрэл, Түвд агентурын захирал