Монголын улс төр сошиал медиад явагддаг болсноос хойш гадаад дахь монголчууд Монгол Улс доторх олон түмний үзэл санаа бүрэлдэн тогтоход нөлөөлөх нэгэн хүч болсон. Хамгийн олон найз, дагагчтай нүүрномчид, жиргээчид гадаадад байх нь нийтлэг. Үүний үр дүнд Засгийн газар болон улс төрийн намууд нь зөвхөн Монгол Улс доторх иргэдийн дэмжлэгийг авах шаардлагатай бус харин гадаад дахь монголчуудаас тодорхой хэмжээнд “хараат” болж эхэлжээ. Ингэхээр Засгийн газар, улс төрийн намууд гадаад дахь монголчуудтай харилцаа холбоогоо бэхжүүлэхийг эрмэлзэж байгаа нь сайхан сэтгэлээс илүү, улс төрийн энгийн тооцоо, логик юм. Нөгөө талаас гадаад дахь монголчуудыг УИХ-ын сонгуульд оролцуулах замаар тэдний улс төрийн оролцоог “жинхэнэ” сонгогчийн хувьд хангах бололцоо өнөөг хүртэл хязгаарлагдмал байсан ба энэ нь зөвхөн зохион байгуулалтын төдийгүй, хууль зүйн бөгөөд санхүүгийн нэлээн ярвигтай асуудал юм.
Олон улсын шилжилт хөдөлгөөний байгууллагын мэдээлснээр 2016 онд нийт 130 мянган монголчууд гадаадад байсан ба энэ нь 3 сая гаруй хүн амтай улсад том тоо.
2012 ба 2016 оны УИХ-ын сонгуулиуд
Гадаад дахь монголчуудын идэвхтэн төлөөлөгчид 2000 оны эхэн үеэс л гадаад дахь монголчуудын улс төрийн оролцооны эрхийг хангуулах талаар ярьж, хэлж иржээ. 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн дүнг мэдэгдсэний дараа хүний амь эрсэдсэн 7-р сарын 1-ний үйл явдал нь монголын улс төр-эдийн засгийн эрх баригчдыг илүү нээлттэй, олон талын оролцоог хангаж сонгууль зохион байгуулахад “хүргэсэн” юм.[1] Үүний үр дүнд гадаад дахь монголчууд 2012 онд анх удаа сонгуульд саналаа өгөх боломжтой болсон.
2012 оны УИХ-ын сонгуулийг холимог системээр явуулсан. УИХ-ын 76 суудлын 28-ыг нь улс төрийн намуудад пропорциональ системээр хуваарилсан тул энэ сонгуульд гадаад дахь монголчууд улс төрийн нам, эвсэлд саналаа өгч оролцсон. Харин үлдсэн 48 суудлыг Монгол Улсын доторх 26 сонгуулийн тойрогт хэн хамгийн их сонгогчийн санал авсан нь сонгогдох замаар нэр дэвшигчдийг шууд өрсөлдүүлж хуваарилсан. Энэ 48 суудлыг хуваарилах сонгуулийн хэсэгт нь гадаад дахь монголчууд оролцоогүй.
Сонгуулийн хуулийг өөрчилсөнтэй холбогдуулан гадаад дахь монголчууд 2016 оны УИХ-ын сонгуульд оролцоогүй.[2] 2016 оны УИХ-ын сонгуулиар сонгуулийн холимог системийг мажоритар систем болгож өөрчилсөн. УИХ-ын гишүүдийг улс орон даяарх тус бүр нэг мандаттай нийт 76 тойргоос шууд сонгосон.
2020 оны УИХ-ын сонгууль
Энэ оны 6-р сард Монгол Ардын Нам улс орон даяар нэг л сонгуулийн тойрогтой байх байдлаар 2020 оны УИХ-ын сонгуулийг явуулах санал гаргасан. Энэхүү “нэг улс, нэг тойрог” тогтолцоонд гадаад дахь монголчууд саналаа өгч оролцох бололцоотой болно гэсэн үзэл бодлыг тойрсон албан бус хэлэлцүүлэг Хилийн Чанад дахь Монголчуудын Зөвлөлийн (ХЧМЗ) хүрээнд өрнөсөн.
ХЧМЗ нь гадаадад байгаа монгол судлаач, иргэдээр дамжуулан тэдний амьдарч буй улс нь гадаадад байгаа иргэдийнхээ сонгох эрхийг хэрхэн хангадаг талаарх асуулгыг бөглөхийг хүссэн. АНУ, Бельги, Герман, Солонгос, Финланд, Швед, Швейцар, Энэтхэг, Япон гэсэн улсуудын тухай мэдээллийг ХЧМЗ цуглуулсан. Энэ мэдээллээс сонгуулийн тойрог нь нэг эсвэл олон байхаас гадаад дахь иргэдийн сонгуулийн эрхийг хамааруулдаггүй юм байна гэдэг нь тодорхой болсон.
Үзэл бодол
Улс орон даяар нэг тойрог болж УИХ-ын сонгуулийг зохион байгуулвал гадаад дахь монголчууд сонгуульд саналаа өгөх нь зохион байгуулалтын хувьд хялбар байх болно гэдгийг үгүйсгэж болохгүй. Сонгуулийн олон тойрогт тогтолцоонд сонгууль хийхэд
- Гадаад дахь иргэдийг аль сонгуулийн тойргийн харьяат гэж үзэх вэ?
- Сонгуулийн хуудсыг нь аль тойрогт, яаж буцаах вэ?
- Яаж тооллогод оруулах вэ? гэсэн нарийн зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй болно.
Харин улс орон даяар нэг тойрог болж УИХ-ын сонгууль хийнэ гэдэг нь Ерөнхийлөгчийн сонгуультай ойролцоо зохион байгуулалтыг шаардана гэсэн үг. Гадаад дахь монголчууд урьд нь 2013 ба 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд саналаа өгч байсан.
- Энд нэг тойрог, нэг улс нь ардчиллыг бэхжүүлэхэд тустай юу эсвэл хортой юу?
- Сонгогдсон УИХ-ын гишүүд нь орон нутгаас хамааралгүй болохоор жишээ нь уул уурхайн лиценз ба малын бэлчээрийн гэх мэт зөрчилдөөний үед асуудлыг аль аль талын эрх ашгийг харгалзаж шийдүүлэх бодит боломж нь ямар байх вэ? гэсэн бодлогын асуултыг нээлттэй үлдээе.
Зөвхөн зохион байгуулалтын талаас нь харахад л “нэг тойрог, нэг улсыг” зөвтгөх шалтгаан нь гадаад дахь монголчуудын оролцоог хангах явдал биш юм. Бодит байдал дээр гадаад дахь монголчуудын сонгуулийн жинхэнэ оролцоо өнгөрсөн сонгуулиудад тун муу байсан. Гадаадад буй нийт 80 мянга орчим эрх бүхий сонгогчдоос сайндаа л 5 мянга орчим сонгогчид л сонгуульд оролцож байв[3]
Хилийн чанад дахь монголчуудын сонгох эрхийг хангах боломжтой болно гэдэг нь угтаа сошиал орчинд “нэг тойрог, нэг улсыг” дэмжих дэмжлэгийг гадаад дахь “сошиал нөлөөлөгчдөөс” авах боломжийг эрэлхийлсэн зүйл байсан байж болох юм. Өнөөдрийн байдлаар гадаад дахь монголчуудын жинхэнэ хүч нь сонгогчийн хувьд бус, сошиал орчинд л байна.
[1] Пол Гуэрин, Монгол Улсад үзүүлсэн сонгуулийн туслалцааны сургамж 2008 -2012 он, х. 4.
[2] OSCE/ODIHR Election Observation Mission Final Report, p. 6
[3] 2012 оны УИХ сонгууль: 2279; 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль: 4242; 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль: 4767.
2019 оны 7-р сар
Дэлгэрийн Уянга, өмгөөлөгч, хууль зүйн доктор