Бид байнга ямар нэг асуудлаар сонголт хийж шийдвэр гаргаж байдаг. Хүн бүр л ингэдэг. Төр засаг, эрх мэдэл бүхий албан тушаалтан ч мөн ингэдэг. Харин ялгаа нь гэвэл хувь хүн буруу шийдвэр гаргавал “өөрөө унасан хүүхэд уйлдаггүй” гэдэг лугаа өөрөө л хохирно. Харин төр засаг буруу бодлого, шийдвэр гаргавал “нэг үхрийн эвэр доргиход мянган үхрийнх доргино” гэдгээр нийгэм, төр улс хямрах, доройтох тэр бүү хэл сөнөж устдагийг буурал түүх харуулдаг.
Ийм том дэнчинтэй тул төр засаг бодлого, шийдвэр гаргахдаа “долоо хэмжиж, нэг огтлохоос” аргагүй болно. Төрийн алба, судалгаа, боловсролын байгууллагуудтай, зөвлөх, зөвлөх үйлчилгээтэй, хууль тогтоомж, хэм хэмжээтэй том тогтолцоо зөв шийдвэр гаргахын төлөө ажилладаг. Ингэж шийдвэр гаргахуйн аюулгүй байдлыг хангахыг зорино.
Бодлого, шийдвэр гэж юу болох?
Бодлого, шийдвэр гаргалт гэдэг хоёр ойлголт салшгүй зүйл аж. Бодлого гэдгийг аливаа нэг зүйлийг хийх, эс хийх шийдвэр гаргалт хэмээн тодорхойлж болно. Энэ талаар эрдэмтэд ижилдүү санал бодолтой болох нь доорх ишлэлүүдээс харагдана.
- Pal Leslie: “Тухайн нэг асуудал болон бүлэг асуудлыг шийдвэрлэхээр төр, засгийн эрх бүхий албан тушаалтан\байгууллагын сонгон авсан үйлдэл эс үйлдэл” (Pal, 2013)
- Howlett M, Ramesh, М: “Төрийн бодлого гэдэг нь төр, засгаас хийхээр сонгон авсан үйлдэл” (Howlett.M, 2009)
- Thomas Dye: “Төрийн хийхээр болон эс хийхээр шийдвэрлэсэн үйлдэл” (Thomas R, 1973)
“Бодлого боловсруулна гэдэг нь бүх нийгмийн гишүүдийн (иргэд, институти) үйл ажиллагаагаа явуулах хүрээ хязгаарыг тогтоох болон нийгмийн үндсэн зорилго, түүнд хэрхэн яаж хүрэх хамгийн сайн арга замыг тодорхойлон шийдэх үйл явц” (Young, 2013) аж.
Эдгээрээс харахад бодлого гэдэг аливаа нэгэн асуудлаар тодорхой үйлдэл хийх эсэхээ шийдвэрлэх буюу өрнөдийн Маркс гэгддэг социологич М.Веберын хэлсэнчлэн “үйлдэл, зориудын эс үйлдэл”-ийг сонгоно гэсэн үг. Төр засаг тухайн асуудлаар юу хийж юуг эс хийхээ шийдэх нь нэг ёсондоо төрийн бодлого болж хувирч байна. Бодлогын мөн чанар тэгэхээр аливаа нэг болон багц асуудлыг шийдэхэд төвлөрсөн, түүнийг шийдэхээр сонгосон үйлдэл, эс үйлдлийг чиглүүлэх зорилго, зорилт, хүрэх үр дүн болох нь.
Хэн шийдвэр гаргадаг вэ?
Хэн шийдвэр гаргадаг вэ гэхээр бид ихэвчлэн төр засаг гэж хариулдаг. Чухамдаа эрх мэдэл бүхий албан тушаалтан бодлого сонгон шийдвэр гаргана. Эрх мэдэл гэдэг нь нийгмийн хамгийн хомс баялаг тул хүн бүр хүртэж чаддаггүй хяслантай зүйл учраас эрх мэдэлтэй нь цөөхүүлээ. Ийм ч учраас тэд хуулийн дагуу ямба эдэлнэ. Мөн “Ямбыг нь ч эдэлнэ ялыг ч үүрнэ” гэдгийн адилаар тэд хариуцлага үүрэх ёстой. Харин нийгэмд учруулсан хор хохиролтой харьцуулах юм бол тэдний хүлээх хариуцлага өчүүхэн мэт санагдана. Жишээлбэл, нэг нөхөр хазаар гүйлгэж айлын адуу хулгайлж, хуушуурын гуанзанд зарчихаад баригдвал хохирлоо барагдуулахын хамт “аавын хаалга” татна.
Харин Засгийн газрын алдаатай бодлогын төлөө хамгийн сайндаа эрх мэдэлтэй хэн нэгэн албан тушаалаасаа огцорно. Хохирол энэ тэрийг бол барагдуулахгүй. Яагаад гэвэл хуулийн дагуу бид тэдэнд эрх мэдэл, албан тушаал өгөхдөө бас “санаатайгаар бус алдаа” гаргах эрхийг хамт өгдөг аж.
Шийдвэр гаргагч гэж хэн болохыг хууль тогтоомжид юу гэж заасныг үзье.
- Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуульд зааснаар бол “шийдвэр гаргах эрх бүхий этгээд” гэж хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдлийн бүх шатны байгууллага, хуулиар тусгайлан олгосон бүрэн эрхийн дагуу захиргааны хэм хэмжээний акт гаргах нийтийн эрх зүйн бусад этгээд, бүх шатны нутгийн өөрөө удирдах байгууллага (УИХ, 2017) аж.
Шийдвэр гаргахуй гэж юу болох
Шийдвэр гаргах үйл явц гэдэг нь аливаа нэгэн асуудлаар шийдвэр гаргах эрх бүхий этгээд юуг хийх, юуг эс хийхээ буюу бодлогоо сонгох үйл явц гэж ойлгоё. Энэ үйл явц асуудлаа тодорхойлж судлан шинжлэх, шийдлийн хувилбар боловсруулах, тухайн хувилбаруудаас сонголт хийх гэсэн замаар явна. Энэ бол алхам алхмаар шийдвэр гаргах үйл явц агаад эрдэмтэн судлаачдын санаа бодлыг тоймлон дараах байдлаар тодорхойлж болох юм. Үүнд:
Алхам 1. Асуудлаа тодорхойлж, судалгаа хийнэ: чухам юуг шийдэх, яагаад шийдэх ёстой вэ гэдгээ тодорхойлно. Бодлого шийдвэр гаргахтай холбоотой судалгаа шинжилгээ хийнэ. Энд ямар мэдээлэл шаардлагатай болох, мэдээллийн эх сурвалж; тухайн мэдээллийг хэрхэн олж авах арга замаа тодорхойлон ажиллана. Мөн мэдээлэл, нотолгоог үнэлэн цэгнэх буюу бодлогын хувилбар бүрээр мэдээ нотолгоог үнэлнэ гэсэн үг.
Алхам 2. Шийдлийн хувилбар боловсруулна. Тухайн асуудлаар хэд хэдэн шийдвэр байж болох буюу хувилбаруудтай байна. Бодлого шийдвэр нь хууль тогтоомжтой нийцэх эсэх, ямар зардал, нөөц шаардлагатай болох, ямар үр дүнд хүрэх, арга зам зэргээ тооцно.
Алхам 3. Хувилбаруудаас сонголт хийнэ. Ингэхдээ зөвхөн нэгийг сонгох, эсвэл хэд хэдэн хувилбарыг хослуулах байдлаар сонголт хийж болно. Цаг хугацаа, хүн хүч, хөрөнгө мөнгө бол нөгөө л нийгмийн хомс баялаг тул “Хүн хэрээрээ, тэмээ тэнгээрээ” гэдэг зарчмаар сонголт хийх, алдаа эрсдлээс сэргийлэхийн тулд энэ алхмыг хийнэ.
Алхам 4. Хэрэгжүүлэх, хянан магадлах, үнэлэх. Хэрэгжилтийг хангахын хамт гаргасан бодлого шийдвэрээ хянан шүүж, алдаа байвал бага дээр нь засч залруулна.
Шийдвэр гаргахуйн аюулгүй байдал:
Шийдвэр гаргахад шууд болон шууд бусаар оролцогч талууд улс орны аюулгүй байдал, улс үндэсний язгуур эрх ашиг, тусгаар тогтнол, ард олны сайн сайхан байдалд нөлөөлж байдгаараа онцлог. Төрийн бодлого, шийдвэр гармагц нийгмийн хомс баялагийг дайчлан хэрэгжүүлдэг бөгөөд үр дагавар нь улс орон, нийгмийн бүлэг давхраанд шууд болон шууд бусаар нөлөөлж эхэлнэ. Алдаатай буруу бодлого шийдвэр их бага гэлтгүй аажмаар засч боломгүй алдаа, асар их үнэ төлөхөд хүргэдэг тул аливаа нийгэм шийдвэр гаргахуйн аюулгүй байдалд онцгой анхаардаг.
Төрийн бодлого, шийдвэр гаргахуйн аюулгүй байдлын тогтолцоо чухамдаа “хатуу, зөөлөн” хүчнээс бүрддэг гэж хэлж болно. “Хатуу хүч” гэж эрх, чиг үүрэг, хариуцлага дээр суурилсан, бүгд заавал даган мөрдөх хэм хэмжээтэй төрийн алба түүний дотор судалгаа, шинжилгээ, хууль хяналт, тагнуул зэрэг институтийг хэлнэ. Энэ хүч нь төрийн бодлого боловсруулах, шийдвэр гаргах бүхий л үе шатанд оролцох чиг үүрэгтэй, түүний хэрэгжүүлэх эрх мэдэл, хөрөнгө хүч, хүний нөөцөөр хангагдсан байдгаараа шийдвэр гаргах аюулгүй байдлын тулгуур болно. Нийгмийн зүгээс “ташуур болон танзуурын” тусламжтайгаар буюу цалин хөлс, эрх мэдэл, гавьяа шагнал болон шийтгэл зэргээр тэднийг хийж буй ажлынхаа үр дагаврын төлөө хариуцлага хүлээх нөхцөл бүрдүүлнэ.
Харин “зөөлөн хүч” гэж бодлого боловсруулах, шийдвэр гаргахад зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг хувийн, төрийн бус, олон улсын байгууллага болон хувь хүмүүсийг хэлэх бөгөөд тэд шийдвэр гаргагчийг алдахаас сэргийлж, зөв шийдвэр гаргахад шинжээчийн байр сууринаас оролцоно. Энэ хүч нь аливаа бодлого шийдвэрийн хэрэгцээ шаардлага, үндэслэл, хувилбар боловсруулахад шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар, туршлагыг шийдвэр гаргагчаас хараат бусаар нийлүүлж байдгаараа маш чухал ач холбогдолтой. Харин шийдвэр гаргахад нөлөөлдөг атлаа хуулийн гэхээсээ илүүтэй ёс зүйн хариуцлага хүлээдгээрээ онцлог. Тэд зөвлөж харин эцсийн шийдвэрийг эрх бүхий албан тушаалтан, байгууллага гаргадаг.
Зөвлөх үйлчилгээ гэж юу болох
Бидний ойлгож буйгаар зөвлөх гэдэг нь “олон салбарын мэдлэгтэй, нарийн мэргэшсэн, шаардлагатай мэргэжил, туршлага бүхий хувь хүн болон хуулийн этгээд\байгууллага аж.
Социализмын үед монголд “зөвлөлтийн мэргэжилтэн”-ээр зөвлөхөө хийж, зөвлүүлдэг байлаа. Бид тэднээс их юм сурсан, багагүй мөнгө төлсөн. Их өрийн тодорхой хэсэг “зөвлөлтийн мэргэжилтний” цалин хөлс, хангамжид явсан нь ч бас үнэн. Харин шинэ үеийн монголын төр засгийн хувьд “төсөл”, “зөвлөх, зөвлөх үйлчилгээ ” гэдэг ойлголтыг 1990-ээд оны үеэс олон улсын донор байгууллагууд анх оруулж ирэв. Шинэ нийгэмд шилжихэд мэдэхгүй чадахгүй юм их гарч ёстой л “нохойн битүү туурай, ногоон хурганы арьс” гэдэг шиг нүд бүлтийлгэж, чих дэлдийлгэсэн зүйлс олонтоо учирсан он жилүүд байлаа. Шинэ содон зүйлийг, тэгээд бас анх удаа хийж байхад эдгээр зөвлөхүүд, тэдний зөвлөгөө саналууд монголчуудад хэрэг болсон, бид ч тэднээс их зүйл сурсан гэдэг бас нэг үнэн. Гэхдээ энэ бүхэн үнэ төлбөргүй байгаагүй, донор байгууллагуудаас авсан буцалтгүй тусламж, зээлийн тодорхой хэсгийг үүнд зарсан нь ч бас үнэн.
Өнөөдөр монголд зөвлөх, зөвлөх үйлчилгээний хоёр төрлийн тогтолцоо байна гэж үзэж болно.
Нэгдүгээрт, Монгол улс “төр, орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай” зэрэг хууль тогтоомжийн хүрээнд зохицуулагддаг, сонгон шалгаруулалтаар шалгаруулдаг, зорилго, зорилт, хүрэх үр дүн, хийх ажил, хугацааг заасан ажлын даалгавартай (ToR гэх нь бий), эргэн тайлагнадаг зөвлөх үйлчилгээний тогтолцоо байна. Энэ тогтолцоо, түүний хууль эрх зүйн орчин хэдийгээр улс төрчдийн ашиг сонирхлын зөрчлөөс үүдэн олонтоо өөрчлөгддөг ч сайнтай муутай үүргээ гүйцэтгэж байна.
Хоёрдугаарт, Төр засгийн бараг бүх шат дахь “зөвлөх” гэсэн албан тушаалын тогтолцоо. Анхлан Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газрын гишүүд зөвлөхтэй болов. Дараа нь агентлаг, газрын дарга нар зөвлөхтэй болов. Зөвлөхүүд бас “орон тооны” болон “орон тооны бус” гэгдэнэ. Мөн зөвлөх даалгавартай ажлын хэсгүүдийг байгуулдаг болов. Харин зөвлөхийн статус нь тодорхойгүй хэвээр, гагцхүү Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдын зөвлөхийг “Төрийн албаны тухай” хуулиар төрийн улс төрийн тушаалтан гэж тодорхойлсноос өөр тоймтой зүйлгүй. Тэд төсвөөс цалинжиж, албан өрөө, унаа тэрэгтэй, эрх мэдэл, нэр нөлөөтэй гэдэг нь олонд ил. Энэ ч зөв. Төрд зөвлөх ажлыг “сайн дурын” цалин хөлсгүй, буяны үйлс мэтээр харж болохгүй. Хэрэв тэгвэл хариуцлага тооцох ямар ч үндэслэлгүй болно, учир нь сайн дураараа ажиллаж бас цалин хөлс аваагүй учраас. Хэрэв ингэвээс шийдвэр гаргах үйл явц бүхэлдээ аюулд орно. Гол нь Төрийн албаны тухай хуульд заагаагүй энэ олон зөвлөхүүдийг яаж сонгодог, тэдэнд ямар шаардлага тавьдаг нь маш тодорхойгүй байна.
Зөвлөх, зөвлөх үйлчилгээ юуны тулд байдаг вэ?
Төрийн бодлого шийдвэр гаргахад нөлөөлдөг “зөөлөн хүч” яагаад хэрэг болдгийг судлаачид дараах байдлаар тайлбарладаг. Үүнд:
- Хөндлөнгийн, хараат бус байр суурийг сонсох боломж олгоно. Эрх мэдлийг “Даннинг-Крюгерийн үр нөлөө” дагах нь нийтлэг байдаг. Энэ нь шийдвэр гаргагч өөрөө бүгдийг мэддэг мэт аливаад хандах бөгөөд мэддэггүй гэдгээ огт “мэддэггүй” бөгөөд энэ нь буруу шийдвэр гаргахад түүнийг түлхэж байдаг тул нийгэм үүнээс сэргийлж “зөвлөх, зөвлөх үйлчилгээ” авах боломжийг хангадаг байна. Мөн энэ нь “хуурмаг зөвшлийн үр нөлөө” буюу шийдвэр гаргагч өөрийн бодож санаж байгаагаа бусад хүмүүс бүгд адилхан боддог мэтээр ойлгох эрсдлээс сэргийлж өгөхөд тустай.
- Нарийн мэргэшсэн мэргэжлийн мэдлэг, ур чадварыг ашиглах боломж олгоно. Шийдвэр гаргагч асуудал бүрийг мэдэх албагүй мөн боломжгүй, гэхдээ шийдэх ёстой байдаг. Шийдэх нийгмийн асуудал нь ганц нэг хүчин зүйлээс бус бүлэг, олон үзэгдэл юмсаас хамаардаг тул чиглэл бүрээр мэргэшсэн хүмүүсээс зөвлөгөө авах боломжийг хангадаг тул зөвлөх авдаг.
- Эрсдэл, аюулаас сэргийлэн зайлсхийх нэг хүчин зүйл болно. Шийдвэр гаргахуйн аюулгүйн байдлыг хангахад зөвлөх чухал үүрэгтэй бөгөөд зөв шийдвэрийн алхмуудыг хэрэгжүүлэхэд ач холбогдолтой. Мөн тухайн удирдагч-хамт олны хооронд итгэлцсэн, хариуцлагатай, мэргэшсэн харилцаа тогтоход зөвлөх хэрэгтэй.
- Ажиллах нэмэлт хүч болно. Шийдвэр гаргагч нь хэдийгээр төрийн алба гэсэн хүн хүчний нөөцтэй ч бусад өөр ажлаас ангид байж тодорхой асуудлаар дагнан ажиллах хүн хэрэгтэй болно. Энэ утгаараа зөвлөх нь нэг ёсондоо нэгэн мөрний хүч болж ажиллана. Мөн тухайн асуудлаар нийгмийн санаа бодлыг тусгах, хамтран ажиллах боломжийг хангаж, шийдвэр гаргах үйл явцыг хурдасгахад зөвлөх хэрэгтэй.
Зөвлөх, түүний хэв шинжүүд: Хэн хэрхэн зөвлөдөг вэ?
Дээр дурдсан бүхнээс харахад зөвлөх чухлаас гадна зайлшгүй хэрэгтэй хүн аж. Тэгэхдээ гол нь “нүдээ олсон” зөвлөх хэрэгтэй. Энэ нь зөвлөхөө сонгохдоо нөгөө л чадахуйн (мерит) зарчимд тулгуурлаж байж олж авах ёстой гэсэн үг. Энэ утгаараа зөвлөх, зөвлөх үйлчилгээнд өндөр шалгуур тавьж, хамгийн сайныг олж авахыг хичээдэг аж.
Harvard Business Review сэтгүүлд хэвлэгдсэн нэгэн ярилцлагад “2 төрлийн зөвлөх байна аа. Эхнийх нь таны бугуйн цагийг хулгайлчихаад танд цаг хэлж өгдөг бол хоёр дахь нь хаан хувцасгүй байна гэдэг үлгэрийн адил бүх зүйл дээр таны хэлсэн бүхнийг зөвшөөрдөг буюу юу сонсохыг хүсч байгааг тань хэлдэг” (Harvard Business School Publishing, 2019) зөвлөх. Ийм зөвлөх бол үйлдэл, эс үйлдлээрээ шийдвэр гаргах үйл явцыг эрсдэл болгон хувиргаж нийгмийг аюулд учруулна. Тэд шийдэх ёстой асуудлыг буруу тодорхойлох, зорилго зөв ч шийдэх хувилбарыг үндэслэлгүй боловсруулж, буруу сонголт хийх, нийгмийн хомс баялагийг үргүй зарахад нөлөөлөх, эс бөгөөс юу ч хийхгүй идэвхгүй цаг барж суусаар асуудлыг хурцдуулан зөрчил мөргөлдөөнд хүргэхэд нөлөөлнө.
Манайд асуудал ямар байна вэ?
Монгол зөвлөхийн хувьд дараах хэв шинж ажиглагддаг.
Дээр дурдсан хэв шинжүүдээс аль нь манайд давамгайлж, шийдвэр гаргах аюулгүй байдлыг эрсдэлд оруулж байгааг уншигч та өөрөө эргэцүүлэн бодно биз ээ.
Хамгийн гол нь төр улс, ард түмний хувь заяатай холбоотой шийдвэр гаргахад нөлөөлж байдаг зөвлөхүүдийг өнөөгийнх шиг тодорхойгүй, эрсдэлтэй байдлаар бус улс орны язгуур эрх ашигт нийцүүлсэн хариуцлагатай тогтолцоог бүрдүүлэх, түүнд тавих шаардлага, хариуцлагыг тодорхой болгож, “нүдээ олсон” зөвлөхтэй байж, “загатнасан газар маажих шиг” бодлого шийдвэр гаргадаг болох хэрэгтэй байна даа, бидэнд.
2019 оны 6-р сар