Ардчилал хамгийн муу засаглал, гэхдээ бусад нь бүр дор гэж Черчиль 1947 онд хэлсэн нь хүмүүс хүсэлд нь таарсан бүхнийг амласан “демагог” буюу ардын баатруудыг төрийн эрхэнд сонгож, тэр нь сонгуульд нөлөөтэй олонхид таалагдаж л байвал улс оронд хортой, буруу ч хамаагүй бодлого явуулах буюу популизм хийх эрмэлзэлтэй байдгийг анхааруулсных бөгөөд, түүний хамгийн тод жишээ нь Гитлер байв.
Грек, Ромд
Анх 2500 жилийн тэртээх Грекийн хот улсуудын практикт хэвшсэн демо-ард түмний, крация- засаглал буюу ардчиллыг тэр үеийн хамгийн том сэтгэгч Плато (Республика бүтээлдээ) удирдагч, цэргийнхэн, хөдөлмөрчдийн үүрэг шал өөр учир өндөр боловсролтой хааныг гүйцэхгүй гэж шүүмжилж байсан бол, түүний шавь Македонын Александрын багш Аристотель (Улс төр бүтээлдээ) нийгмийг хамгийн мэдлэг чадвартай элит цөөнх удирдах нь зөв гээд засаглалын хамгийн муу гурван хэлбэр нь нэг хүний дарангуйлал, олигархи ба нийтийн ардчилал гэж сургаж байв. Дараагийн үе шат болох Ромын бүгд найрамдах засаглал ч массын дэмжлэг олох зорилгоор буурай хөршүүдээ түрэмгийлэн эзлэж, байсхийгээд л үнэгүй талх тарааж, гладиаторын наадам зохиодог байсан нь популизм гэсэн утгатай “bread and circus” гэдэг хэллэг өнөөгийн англи хэлэнд үлдээжээ. Ром мөхсөний дараах шашин ноёрхсон дундад зууны хоцрогдол бутрал сонгодог ардчиллын уламжлалыг үгүй хийж, оронд нь орой дээрээ хаантай олон давхраа ноёдын ивээлд хамжлагатын хязгаарлагдмал эрхтэй хүчин зүтгэж амьдардаг феодалын засаглал тогтжээ.
Англид
Орчин үеийн ардчиллын түүх Чингис хаан одоогийн Бээжинг эзэлж байсан 1215 оны 6-р сард Английн хаан татвар татах эрхээ 25 том феодал оролцсон зөвлөлөөр зөвшөөрүүлж, хуульгүйгээр хүн баривчлахгүй байх үүрэг хүлээсэн Магна Карт гэрээнээс эхэлсэн гэдэг. Английн парламентын систем нь татвар төлөгчид түүний дарамт, зарцуулалтыг хянаж байх эрхтэй гэсэн гол санаанд үндэслэсэн. Хүн төрөлхтний түүхэнд эрх чөлөөг хамгийн сайн хангасан засаглал гэж Гегель үнэлж байсан ч өмнөх бүх ардчиллын адил сонгуулийн эрхийг зөвхөн зохих түвшний хөрөнгөтэй, хүн амын дөрөв хүрэхгүй хувьд олгож байв. Бусад оронд хамгийн их нөлөөлсөн ардчиллын дараагийн үе шат нь Английн системд шүүмжлэлтэй хандаж, Грек Ромын сонгодог уламжлал, сэргэн мандалтын шинэ үзэл санааг сайн судалсан, тэр үедээ хамгийн өндөр боловсролтой хүмүүс массын нөлөөгүй боловсруулж баталсан Америкийн үндсэн хуулийн систем юм. Үүнд засгийн эрх ард түмний зөвшөөрлөөс үүсэлтэй ба хүн бүр эрх чөлөөтэй амьдарч феодал ноёдтой адилхан өмч эзэмших, түүнийгээ чөлөөтэй ашиглах “natural” буюу төрөлхийн эрхтэй тухай Ж.Локе, Ж.Ж.Руссо, Т.Хобс зэрэг Гэгээрлийн их сэтгэгчдийн шинэ философи, Америкийн хувьсгалтай нэг онд гарсан А.Смитийн зах зээлийн эдийн засгийн онол, шашны бурангуйг ялж гарч ирсэн шинжлэх ухаанч үзэл их нөлөөлсөн байна.
Францад
Америкийн хувьсгалын шууд нөлөөн дор бараг залгаад болсон Францын хувьсгалд популист Якобинчууд давамгайлснаар засгийн эрхийн төлөөх эмх замбараагүй цуст тэмцэл өрнөж, эцсийн дүнд 17 мянган хүн улс төрийн хэргээр цаазлуулж, шүүхээр шийтгүүлээгүй 10 мянган хүн шоронд үхсэн нь ардчиллын нэр хүндийг нэг хэсэгтээ унтрааж, Наполеоныг ялсны дараа ардчиллын эсрэг Орос, Австри-Унгар, Прусийн эзэн хаант улсуудын Ариун Холбоо байгуулагдаж, Австри-Унгар болон Орост АНУ-ын түүхийг сургуульд заахыг хориглож байсан байдаг. Гэвч Наполеоны эзлэлтийн үед нэвтэрсэн хөрөнгөтний хувьсгалын үзэл санаа, түүний дотор Ромын хуульд үндэслэн боловсруулсан Иргэний кодекс Европын нийт оронд (сүүлдээ Орос, Хятад, Япон, Солонгос, Латин Америк) өргөн тархсан нь орчин үеийн ардчилсан засаглал дийлдэшгүй тэлэх замыг зассан гэдэг. Түүнээс хойш бусад оронд гарсан хөрөнгөтний хувьсгалууд хаант төр, хамжлагат ёс, шашны ноёрхлыг халж, нийтийн ардчилал, хувийн өмчийн эрх, капиталист зах зээлийн харилцааг хамгаалж өргөтгөх нийтлэг хандлагатай байв. Ингэснээр насанд хүрсэн нийт эрчүүд сонгуульд оролцох эрх анх удаа 1948 онд Францаас эхлэж, ойролцоогоор нэг үеийн дараа сонгогдох эрх олгогдож байсан байдаг. Харин эмэгтэйчүүдийн сонгуулийн эрх АНУ-д 1919, Францад 1944, Швейцарьт бүр 1971 онд бүрэн хэрэгжсэн байна. Гэхдээ иргэнийхээ үүргийг хариуцлагатай биелүүлэх гол баталгаа болсон татвар төлөх, хөрөнгө эзэмших шалгуураар ихэнх оронд сонгуулийн эрхийг тодорхой хэмжээгээр хязгаарлаж ирсэн бөгөөд энэ нь нэг эдийн засагчийн хэлснээр “нийтийн сонгуулийн эрх бол банкны мэдлийг мөнгөө хадгалуулсанд нь биш зээл авах хүсэлтэй хүмүүст өгсөнтэй төстэй юм” гэсэн болгоомжлолтой холбоотой.
Өнөөдрийн ардчилсан орнуудыг “Liberal democracy” буюу чөлөөт зах зээлийн эдийн засагтай бүх нийтийн сонгуулийн засаглал гэж тодорхойлдог. Тэдний бас нэг онцлог нь Маркс “Капитал” бүтээлдээ бичсэнчлэн аж үйлдвэрийн хувьсгалын үр дүнд орлогын ялгаа хэт ихсэж нийгмийн хямрал нүүрлэх болсноор анх 1870 онд Бисмарк Германд 70 нас хүрсэн болон хөдөлмөрийн чадвараа алдсанд нь тэтгэвэр олгож эхэлсэн “Welfare state” буюу “Амьжиргаа хамгаалах төр” юм. Хүн бүр эдийн засагт оруулж байгаа хувь нэмрийнхээ хэрээр орлогожих нь түүнийг хөгжүүлэх, ялангуяа төрөөс нийгмийн хамгаалалд зориулах хөрөнгийг нэмэгдүүлэх үндсэн нөхцөл. Гэвч, технологийн дэвшлээс буюу нийгмийн шилжилтийн улмаас эдийн засгийн бүтэц түргэн өөрчлөгдөх үед илүү чадвартай нь түрүүлж баяжиж, чадваргүй нь ядуурах үзэгдэл заавал ихэсдэг. Жишээ нь 90-ээд онд шилжилтийн орнуудад хийсэн судалгаагаар англи хэлтэй хүмүүс хамгийн түргэн хөлөө олж байв. Мөн зах зээлд хамгийн тууштай шилжсэн Эстони анхны түвшнээсээ баруун Европын орлогод хамгийн ойртож, Беларус, Узбекистан зэрэг орлогын тэгш байдлаа хадгалах гэж хичээсэн орнууд хамгийн их хоцрогдсон байна.
Цаашид нийгмийн бодлого улам социалист шинжтэй болох боловч түүнийг санхүүжүүлэхийн тулд эдийн засаг улам зах зээлийн шинжтэй болно гэж судлаачид үзэж байна. Ийм учраас төр зах зээлийн эдийн засгийн зохицуулалт хийхдээ хамгийн их аз туршиж, нэлээд нь бүтэлгүйтэн, цөөхөн нь баяжиж байгаа бизнесүүдээ дарамталж хойш таталгүйгээр, өөрчлөлтийг гүйцэж чадахгүй хоцорч байгаад нь хэрэгцээт ур чадвар эзэмшихэд нь туслаж, шахах замаар тэгш бололцоогоор хангахад чиглэх хэрэгтэй байдаг. Энэ нь үндсэндээ араа даах чадвартай том бизнесүүдийг чөлөөтэй орхиж, эрсдлийнхээ үр дагаврыг даах чадваргүй иргэдийг алдаанаас хамгаална гэсэн үг юм. Жишээ нь өнөөдөр нийт орнууд цахим мөнгө хөөцөлдөж байгаа бизнесүүдэд аль болох чөлөөтэй ажиллах бололцоо олгохын зэрэгцээ, ийм батлагдаагүй эрсдэл ихтэй хөрөнгө оруулалт аюултайг нийтэд анхааруулж байна.
Европт
Өнөөдөр технологийн хөгжил эрс хурдсаж сурсан, чаддаг олон ажил алга болж, шинэ мэдлэг чадвартай хэн ч мэдэхгүй нөхөд гэнэт баяжин, нийгмийн сэтгэхүй өмнө байгаагүй стресст орж хямарч байгаа нь нийгмийн хөгжил, ялангуяа эдийн засагт том хохирол учруулах аюултай популизмын шинэ хэлбэр үүсгээд байна. Ерөнхийлөгчөө тусгайлан бүрдүүлсэн сонгогчдоор дамжуулан шууд бус сонгодог АНУ-аас эхлээд Европ бараг бүхэлдээ, түүний дотор шилжилтийн тэргүүнд явсан Унгар, Польш, Чех, Словак үүнд нэрвэгдэж, популизмтай яаж тэмцэх тухай асуудал хурцаар тавигдаж байна. Энэ үзэгдлийн нийтлэг илрэл нь мэдлэг боловсролтой элит болон уламжлалт нам, төрийг үгүйсгэж, ойлгоход амархан мэт боловч бүтэх үндэсгүй популист зүйл амласан, өөрсдийнх нь зовлонг мэдэх адил түвшний “демагог” улс төрчид төрийн эрхэнд сонгогдож, бүх бурууг бусдад чихэн, өнөө маргаашийн мөнгө нэмэвч нөгөөдрийн хоолыг үгүй болгох харалган бодлого явуулж байгаад оршино.
Шинэ популизм
Өнөөгийн шинэ популизмаас ардчиллыг хамгаалахын тулд улс төрчид, худлаа экспертүүдийн гуйвуулгыг хэвлэл мэдээлэл, нийгмийн сүлжээнээс цэвэрлэх, сонгох сонгогдох эрхийг боловсрол, нийгэмд оруулж байгаа хувь нэмрийн түвшинтэй холбон хязгаарлах, засаглалыг мэргэжлийн болгох чиглэлээр үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах зэрэг саналууд гарч байна. Эдийн засгийн бодлого нь зөв байвал хаан, нэг нам, цэргийн засаглал ч хөгжлийг түргэтгэж чаддаг боловч, засгаа солих замаар бодлогын алдааг цаг алдалгүй засч чаддаг учраас удаан хугацааны дүнгээр ардчилсан орнууд заавал илүү, зөв хөгждөг. Монголын хувьд ардчиллын ачаар анх удаа бие даан улс орноо удирдах, бусад оронтой чөлөөтэй харилцах, олон улсын зах зээлд нээлттэй оролцох боломжтой болсон. Үнэндээ 1990 он хүртэл бид олон зуун жил ертөнцөөс тусгаарлагдаж, Хятад Оросын нөлөө, тохиролцооны эрхшээлд орсон, өөрийн гадаад бодлогогүй орон байв.
Өнөөдөр “Big History” буюу түүхийг томоор хардаг мэргэжилтнүүд даяаршил дахин ухарч, дэлхийн нэгдүгээр дайны өмнөхтэй төстэй байдал үүсч магадгүй байна гэж анхааруулах болов. Түүний дотор Энэтхэг, Пакистан, Иран, Турк хүртэлх Төв Азийн орон зай бол Орос Хятадын тэлэх өрсөлдөөний, Монгол бол тэдний хоорондын “buffer” буюу зөөлөвч нутаг гэсэн уламжлалт геополитик сэргэх янзтай.
Орост
Орос тэр үед Европын хамгийн хоцрогдмол хэсэг байсан нь хамжлагат ёсыг 1861 онд л халсных гэдэг. Үүнийгээ Оросууд монголын дарлал, төрт ёсны уламжлалтай холбож тайлбарладаг бөгөөд үнэхээр ч “Оросыг маажихаар Монгол гарч ирдэг” гэсэн хэллэг лав л англи, франц хэлэнд байдаг. Догшин Иван монголын үлдэгдэл вант улсуудыг мөхөөснөөс эхлэн зүүн тийш тэлж 100 хүрэхгүй жилийн дотор Номхон далайд хүрсэн бол, урагшаа Манжуудтай тэмцэж байсан Зүүн гарын сулралыг ашиглан Казакстаны талыг эзлэж, Иран, Туркийн нөлөөнд байсан Кавказ, Каспын тэнгис, Хар далайн зүг мөн тэлж, зөвхөн колони нь байсан Энэтхэгт дөхөхөөс айсан Английн (түүхэнд “Great Game” буюу их тоглолт гэж алдаршсан) олон жилийн эсэргүүцлийн дүнд 1887 онд Афганистанаар, 1864 оны Тарбагатайн гэрээгээр Хятадтай хилээ тохирсон байна. Хэдийгээр Петр хаан баруунаас сурч шинэчлэл хийхээр хүчлэж, ялангуяа цэргийн салбарт олон дэвшилт гарсан боловч 1853-56 оны Крымын дайны ялагдал Оросын хоцрогдлыг тод харуулсан гэдэг ба 1905 онд Японд ялагдсан нь анх удаа Европын гүрэн Азиудад дийлдсэн дуулиан болж байв. ҮНБ-ий хагасаас илүүг хөдөө аж ахуй үйлдвэрлэдэг, хүн амын 50 гаруй хувь нь бичиггүй, дундаж цалин амь зогоох түвшинд байсан нь Октябрын хувьсгал болоход нөлөөлсөн байна. Хувьсгалын дараа Ленин зах зээл сэргээх “НЭП” эхлүүлсэн боловч түүнийг нас барсны дараа Сталин намын аппаратыг удирдах ерөнхий нарийн бичгийн даргын тушаалаа ашиглан өрсөлдөгчдөө намнаж, ганц хүний диктатур тогтоон, 1928 оноос төвлөрсөн төлөвлөлтөд шилжжээ.
Үүнийг Нобелийн шагналт хуульч-эдийн засагч Хаяк “Road to Serfdom” буюу хамжлагат ёс руу ухралт гэжээ. Төр бүхнийг өмчлөхөөр хүмүүс хийж бүтээхээсээ хөөцөлдөж хүртэх сонирхолтой болж, зөвхөн дээшээ үнэлүүлэх урамшилтай систем эдийн засгийг боомилдог учраас хамжлагат ёсноос ч дор ухралт гэж засаглал судлаач М.Олсен дүгнэжээ. Тийм төлөвлөлт дайны нөхцөлд хамгийн тохирдог, боловсролгүй удирдагч хамгийн түрүүнд хардаг шийдэл учир 1950-60-аад онд колончлолыг халсан орнуудад ихээхэн нөлөөлжээ. Гэвч олон улсын зах зээлээс тусгаарлагдсан хүнд үйлдвэрлэлийн хөрөнгө оруулалтын өгөөж буурсаар 1970-80-аад онд социалист систем бүхэлдээ эдийн засгийн зогсонги байдалд оров. Хожим нь Нобелийн шагнал хүртсэн Акерлофын судалгаагаар хамгийн хөгжилтэй Зүүн Германы ҮНБ-ий 8 хувь л олон улсын зах зээлд ашигтай байв. Ийм нөхцөлд ардчилал, зах зээлд шилжихээс өөр зам үлдээгүй ч, Орост эдийн засгийн реформ нь байнга хоцрогдож ирснээс хуучин системийн нөлөөтэй, олигархижсан эдийн засаг бий болжээ. Мөн ЗХУ задарсан нь алдаа болсон гэж нөлөөгөө сэргээх бодлого явуулсан нь Украйн, Гүрж, Балтын орнуудыг дэмжсэн баруунтай сөргөлдүүлж, хорионд оруулав. Ялангуяа Крымыг Орост нэгтгэсэн нь НҮБ байгуулагдсанаас хойш анх ийм зүйл болсон тул байнгын асуудал болох янзтай. Сонгуульд ялахын тулд Оросын дезинформацитай хуйвалдсан хэрэгт шалгагдаж байгаа Трамп өөрчлөгдвөл зөрчил бүр ч ихсэж магадгүй байна.
Хятадад
Хятадын хувьд 15-р зууныг хүртэл дэлхийн хамгийн баян хөгжилтэй орон байснаа гадаад ертөнцөөс тусгаарлах бодлого баримталснаар хоцрогджээ. Ромын үеэс Торгоны замд нөлөөгөө тэлсэн боловч 751 онд одоогийн Киргиз Казакстаны зааг Талас голд Арабуудад ялагдсанаар Төв Азийг мусулманьчуудад алдсан гэдэг. Гэхдээ нийгмийн сэтгэхүйд хамгийн гүнзгий үлдсэн “үндэсний гутамшиг” нь Чин улсын үед хар тамхи хүчээр авахуулах болсон Англиас эхлэн, Франц, Португал, Герман, АНУ, Япон, Оростой байгуулсан “тэгш бус” гэрээнүүд юм. Шанхай, ХонгКонг, Макао, Тайвань, Манжуур зэрэг олон нутаг гадаадын мэдэлд орсон нь эндээс улбаатай. Түүний дотор Манжийн хаадын эх нутаг Амур мөрний саваар Оросууд орж ирснээр Хятад иргэдийг Ар монгол шиг оруулдаггүй байснаа больжээ. Гэвч 1894-5 оны дайнд Японд ялагдсаныг нь ашиглаж Орос одоогийн Далиан хот руу төмөр зам тавих эрх авч, нударган зодоончдын бослогоос хамгаалах шалтгаар Манжуурыг эзэлсэн нь Орос Японы дайны шалтгаан болсон байна. Тийм учраас Хятадад гадаадынханд үл итгэх, ялангуяа Японд дургүй хандлага их. Харин монголын хувьд өөр гаралтай, хүчтэй ард түмэн гэж сайн мэдэхийн зэрэгцээ, Чин улсад дагаар орж байсан Юань хаадын удмын Өвөрмонголтой адилхан үндэстэн учир Хятадтай ойр дотно улс гэсэн ойлголт түгээмэл байдаг. Ши Жиньпин дарга монголын улс төр, эдийн засгийн сонголтыг хүндэтгэн, эрх тэгш хамтран ажиллана гэж хэлсэн үг Хятадын байр суурийг баталгаажуулав.
Хятадын эдийн засгийн хөгжлийг даган олон улсын нөлөө нь өсч, ялангуяа Америк “хувиа бодох” тухай Трамп зарласны дараа даяарчлалыг тууштай дэмжихээ илэрхийлж, хуучин Торгоны зам, Жен Хегийн Африк хүрсэн уламжлал сэргээсэн Бүс ба Зам санаачлага дэлхий нийтийн дэмжлэг хүлээв. Харин барууны технологийг дарамталж авах, гадаадын хөрөнгө оруулалт, импортыг бүрэн чөлөөлөхгүй хэрнээ өөрсдийн экспортыг төрийн зүгээс дэмжиж байгаа нь бусад орны эсэргүүцэлтэй тулгарч байна. Өнгөрсөн долоо хоногийн Экономист (5-р сарын 26) мэдээлснээр 4-р сард Европын 27 орны элчин сайд Бүс ба Зам төсөлд Хятадын компаниудад татаас өгч байгаад эсэргүүцсэн бол, АНУ Хятадын 2025 он хүртэл түрүүлж хөгжүүлэх технологийн 10 салбарт, амин чухал экспортод хориг тавих бололтой байна. Тэгвэл Хятадын удирдлага ард түмнээ барууны эсрэг турхирдаг “муу зантайдаа” (have form in) гэж анхааруулжээ. Мөн сая Сингапурт болсон батлан хамгаалахын уулзалтын үеэр АНУ Гаагын олон улсын шүүхээс Хятад эзэмших эрхгүйг нотолсон арлуудыг цэрэгжүүлэхгүй гэчихээд цөмийн бөмбөгдөгч буулгаж, бусад орныг сүрдүүлж байна гэж шүүмжлээд шаардлага гарвал тэднийг устгахад амархан гэж мэдэгдсэн нь шуугиан тариад байна.
Монгол яах вэ?
Ийм нөхцөлд бид Ц.Гомбосүрэн гуайн захисанчлан “Болзошгүй хуваагдмал ертөнцөд хэний ч талд оролгүй”, хоёр хөрш, гурав дахь хөршөө тэнцвэржүүлсэн бодлогоо “хэрхэвч бүдэгрүүлж болохгүй” билээ. Үнэндээ бид хэрээ мэдэхгүй хэт “идэвхтэй” Зөвлөлтийн үеийн гадаад бодлогоосоо салж чадахгүйгээс хэрэггүй зүйлд өөрсдийгөө их орооцолдуулж байна. Бид төвийг сахих үзэл баримтлалыг зарласан хэрнээ түүнтэйгээ нийцэмгүй эвсэл холбоо, стратегийн харилцаа, гадаад болон батлан хамгаалахын хамтын ажиллагааг байнга хөөцөлдөж байгаагаа ойлгох хэрэгтэй. Монголд хүртээлтэй асуудал Шанхайн байгууллагад байхгүйг хөршүүд сайн мэднэ, гарах гэвэл гайхамгүй. Түүнд орох эдийн засгийн ямар ч ашиг, давуу талгүй, чөлөөт зах зээлйин нөхцөлд манай эдийн засгийн харилцааны хүндийн төв хаашаа явж байгааг 90 оноос хойшхи гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтын бодит чиг хандлага маш тодорхой харуулж байна. Төвийг сахих бодлогын сонгомол жишээ бол Швейцарь, бас популизмаас сэргийлсэн засаглалын жишээ юм. Франц, Герман, Итали гэсэн Европын гурван том гүрний шахалтаас хамгаалахын тулд тэдгээрийн 26 canton нэгдэж байгуулсан энэ орон:
- Үндсэндээ төрийн тэргүүнгүй. Засгийн газар нь хамтын төрийн тэргүүнд тооцогдон парламент жил бүр нэгийг нь Ерөнхийлөгчөөр баталдаг. Энэ нь ганц хүн гадаад гүрний нөлөөнд автагдахаас хамгаалдаг. Тэр нь сайдынхаа ажлын хажуугаар төрийн тэргүүний бэлгэдлийн үүргээ гүйцэтгэдэг. Тэгвэл ард түмнээс сонгогдсон популист Ерөнхийлөгч парламент, засагтайгаа байнга эрх мэдэл булаалдаж, ялангуяа гадаад бодлого, аюулгүй байдал, шүүх засаглалын ажилд нөлөөлж үймүүлдэг, гацаадаг бэрхшээл бусад оронд ч их гарч байна. Их хурлаас жил бүр сонгодог Ерөнхийлөгч улсаар тоглох боломжгүй болно.
- Парламентын гишүүд нь орон тооны бус. Тэд нэг хоёр сар хуралдаж гол нь төсөв батлаж, биелүүлэлтийг нь хянадаг учраас мэргэжлийн бус популист хууль үйлдвэрлээд, сонгогчдод таалагдах гэж жүжиглээд байдаггүй, хамтран сайн шийдвэр олдог. Үнэндээ олон намын парламент яаж ажилладагт манай хамгийн ойртсон нь МАНАН гэж муучлуулдаг онууд байв. Ер нь хүмүүс мэдлэг чадварынхаа 85 хувьд хамгийн үр дүнтэй ажилладаг ба өөрийгөө нэр дэвшүүлж албан тушаал дэвшдэг системд мэдлэгийнхээ хязгаарт тулсан сайн чадахгүй ажилд очиж таардаг тухай Peter’s principle зүй тогтол байдаг. Магадгүй хуучин шиг буюу одоогийн Хятад шиг ажил үйлсээрээ шалгарсан хүмүүсийг бодит амжилтаар нь шилж парламентад дэвшүүлж болох юм.
- Шууд ардчилалтай. Жишээ нь 100 хоногийн дотор 50 мянган хүн гарын үсэг зурвал Парламентын шийдвэрийг олонхын саналаар хүчингүй болгож болно. Тиймээс төвийг сахих зарчимд нийцэхгүй Шанхайн байгууллагаас гарах хойч үед хүлээх хариуцлагаа ард түмнээрээ шийдүүлэх нь улс төрийн буюу гадны нөлөөнөөс сэргийлэх арга юм.
2018 оны 6-р сар
Ц.Батболд, Хөгжлийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч