Өгүүлэх нь: АНУ-ын Вашингтон хотод төвтэй “Heritage foundation” судалгааны байгууллагаас гаргадаг “Эдийн засгийн эрх чөлөөний индекс 2019”-т Монгол Улс 100 онооноос 55.4 оноо авч 126-р байрт жагссан байна. Энэ үзүүлэлтээрээ Монгол Улс нь эдийн засгийн хувьд “бараг эрх чөлөөгүй” орнуудын ангилалд багтсан бөгөөд 2018 оныхоос 0,3 хувиар оноо буурч нэг байраар арагш ухарчээ. Эдийн засгийн эрх чөлөөний суурь дөрвөн баганын үндсэн шалгуурууд тухайн улс орны засаглалын шинж чанартай шууд холбогдсон байдаг аж. Ялангуяа хуулийн засаглал, төрийн шударга байдал нь тэргүүлэх байр суурь эзлэж байна.
Харин эдгээр шинж монголын төр засагт байдаг эсэх талаар ард иргэд, судлаачид тун ч шүүмжлэлтэй ханддаг. Эрх мэдэл, албан тушаалд дулдуйдаж, шударга бус өрсөлдөөнд түшиглэн бизнес хийх нь Монгол улсад ёс мэт болсныг зарим судлаачид “төрийн” мотортой бизнес, “крони капитализм” хэмээн тодорхойлж байна.
Ийм “гажигтай” эдийн засгийн шинжийг
- Төрийн өндөр дээд албан тушаалынхаа чиг үүргийн хүрээнд хувийн бизнесээ нээх, өргөжүүлэх
- Албан тушаал, эрх мэдлээ урвуулан төсвөөс зээл, хөрөнгө оруулалт авах
- Албаны шугамаар олж авсан мэдээллээ хувьдаа ашиглах
- Өөрийн бизнесээ дэмжихэд чиглэсэн хууль журам батлах, батлуулах
- Өндөр түвшний авлигыг цэцэглүүлж, бизнесийн “хамгаалалтаа” баталгаажуулах
- Төрийн хяналт шалгалтын хөшүүргийг ашиглан өрсөлдөгчөө дарах, өөрийн бизнестээ хууль бус давуу байдал үүсгэх гэхчлэн нэрлэж болно.
Засаглалын үндсэн шинжийн нэг бол хянах, шалгах эрх үүрэг юм. Тоталитар, авторитар, либераль ардчилсан зэрэг аль ч засаглалын үед төр засгаас иргэд, байгууллагын үйл ажиллагаанд хяналт шалгалт хийдэг. Нийгмийн ардчилсан, шударга байдлын хэрээр хяналт шалгалт хийх онцгой эрх нь мөн ард иргэдийн өмнө хүлээсэн төрийн үүрэг хариуцлага болон хувирдаг аж. Өөрөөр хэлбэл хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлж иргэдээ хамгаалж, улс орны аюулгүй байдлаа хангах нь төрийн эрх төдийгүй үүрэг болж, нийгмийн өмнө тайлагнадаг хариуцлага болдог байна.
Социалист нийгмийн үеийн монголын төр засгийн хяналт шалгалт нь социалист өмчийг хамгаалах, “арын хаалга”-тай тэмцэхийн зэрэгцээ мөн ард олны үзэл бодол, итгэл үнэмшилд хяналт тавьж, “хөрөнгөтний ялзарсан нөлөөнд” автагдахаас сэргийлж, үзэл суртлын үүрэг давхар гүйцэтгэж байжээ. Үүнтэй зэрэгцэн намын хянан шалгах тогтолцоо үйлчилж байсан онцлогтой.
Эдүгээ монгол төрийн хяналт шалгалтын харилцааг Төрийн хяналт шалгалтын тухай хууль болон холбогдох бусад хууль тогтоомжоор зохицуулж байна. Төрийн хяналт шалгалт нь Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгч, Төрийн аудитын байгууллага болон төрийн захиргааны байгууллагын хяналт шалгалт, Үндсэн хуулийн Цэц, шүүх, прокурорын хяналт, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагаас хэрэгжүүлэх хяналт шалгалтаас бүрддэг.
Ямар хяналт шалгалтыг сайн гэж хэлэх вэ?
Бүгдийг хамарсан, бүгдийг шалгадаг байвал сайн уу гэсэн асуулт аяндаа гарч ирнэ. Монголын хяналт шалгалтын байгууллагуудын хүнд суртал, дарамт шахалт, мэргэжлийн бус хандлагыг үйлчлүүлэгч иргэд, байгууллага шүүмжилдэг. Чухамдаа хариуцлагагүй, хаалттай, хэмжээ хязгааргүй хяналт шалгалт бол бүхнийг айлган сүрдүүлдэг, мөнгө эрх мэдэлд үйлчилдэг “мангас (monster)” болон хувирдаг зүй тогтолтой. Ийм мангас бүтээхэд заавал шунахай зорилго сэдэл байх албагүй бөгөөд сайн үйл бүтээх сэдэл ч хүсээгүй ийм үр дагаварт хүргэдэг. Бүхнийг хянах, шалгах гэсэн эрмэлзлэл ил тод бус, шударга бус, хариуцлагагүй байдал, хүнд сурталтай нийлэхэд мангас төрөх хөрс бий болно.
“Хянагчийг” хянах хянагч нь шударга ёс, хуулийн засаглал, үр өгөөжтэй хариуцлагын тогтолцоо, олон нийтийн оролцоо байх ёстой боловч эдгээр шинж орхигдож, эсвэл дүр эсгэсэн хэлбэрт хүрэхэд мангас улам хүчирхэгжинэ. Буруутан хайдаг сэтгэлгээ зонхилсон нийгэмд ямар нэг зүйл тохиолдоход яагаад ийм явдал гарах болсон шалтгааныг зөв оношлохын оронд “хэн буруутай”-г хайж эхэлнэ. Тэгээд хянаад, шалгаад, хориод, хориглоод өгөх ёстой юм байна гэсэн ерөнхий дүгнэлтэд хүрч, ажил сайжруулах сайн сэдлээр хяналт шалгалтын байгууллагыг томруулж, аль болох олон зүйлийг хянахыг үүрэгдэнэ. “Мангас” болсон хяналт шалгалт ч үүнийг далимдуулан өөрийн эрх мэдлээ нэмэгдүүлэх, статусаа дээшлүүлж, бүх зүйлийг хянадаг, оролцдог болж, бүхний дээр байх хүслээ хангаж авна. Ингээд нэг өглөө сэрэхэд нөгөө танд үйлчлэх ёстой, таныг хамгаалах ёстой хяналт шалгалт маань дарамталдаг, айлган сүрдүүлдэг, эрх мэдэлтэн, хөрөнгөтэй мөнгөтэйд үйлчилдэг мангас болон хувирсан байх аж.
Чухамдаа мангас бий болж хүчирхэгжсэнээр төрийн хяналт шалгалтын тогтолцоо асар их эрсдэлд ордог. Бүх зүйлийг хянах шалгах, ялангуяа төрийн байгууллага үүнийг дангаар хийж гүйцэтгэхийг эрмэлзэх нь хэд хэдэн ноцтой эрсдлийг дагуулна. Үүнд:
- Хамгийн гол, тэргүүлэх ач холбогдол бүхий асуудал хяналт шалгалтын гадна үлдэх
- Хүний нөөц, цаг хугацаа зэрэг хязгаарлагдмал боломж бололцоо үр дүнгүй зарцуулагдах, хоёр гуравдугаар зэргийн хяналт шалгалтанд хүч тарамдан үрэгдэх
- Эрх баригчдын улс төрийн зорилгод нийцүүлэн популист арга хэмжээг хэрэгжүүлж, олны анхааралд өртсөн асуудлаар хоморголсон, дуу шуу ихтэй ч үр өгөөжгүй компанит шалгалт хийж, шуурхай арга хэмжээ авсан нэр зүүснээр жинхэнэ хяналт шалгалт халхлагдан дарагдах
- Эрх мэдэл, албан тушаалтан, том бизнест үйлчлэх болж, хуулийн засаглал алдагдаж, “дархлагдсан” хэсэг бий болж, хоёрдмол стандарт үүсэх
- Жижиг дунд бизнесийг дарамтлах, хавчих, хорих, торгох болж эдийн засгийн эрх чөлөөг хязгаарлаж, иргэдийн бизнес хийх эрмэлзлэлийг мохоож, улмаар нийгмийн хөгжилд сөргөөр нөлөөлөх нэг хүчин зүйл болж хувирна
- Хяналт шалгалтын байгууллагуудын өөрийгөө болон ижил чиг үүрэг бүхий байгууллагуудыг “хамгаалах” зөн совин идэвхжиж, хяналт шалгалтын бүхий л шатанд бүгдийг хамарсан “арыг нь даах” хандлага бэхжиж, авлига, ашиг сонирхлын зөрчил даамжирна.
Хяналт шалгалт мангас болж хувирахаас урьдчилан сэргийлэх нь
Хяналт шалгалт түүний дотор төрийн хяналт шалгалтыг шударга ёс, хуулийн засаглал, хариуцлагатай байдалд нийцүүлэхэд сайн хууль тогтоомжтой байх нь асуудлыг бүрэн бус хэсэгчлэн шийдэж байгаа хэрэг. Эн тэргүүнд хяналт шалгалтын талаарх үзэл парадигмыг хүний эрх, эрх чөлөө, сайн засаглалын үндсэн зарчмуудтай нийцүүлэн хөгжүүлэх шаардлагатай байна. Хяналт шалгалт нь залхаан цээрлүүлэх хэрэгслээс илүүтэй аливаа зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, зөрчигдсөн хэм хэмжээг эргүүлэн сэргээхэд чиглэсэн, хариуцлагын тогтолцоо, ил тод, шударга ёсонд түшиглэсэн үйл ажиллагаа.
Хяналт бол “… хаана алдаа гарч байна, түүнийг хэрхэн засч залруулах, алдаа давтагдаж буй талаар удирдлагыг мэдээллээр хангадаг, зөвлөгөө өгдөг тогтолцоо” хэмээн судлаачид тодорхойлж байна. Мөн бүхнийг, бүгдийг хянах шалгах бус зайлшгүй, тэргүүлэх ач холбогдол бүхий гол үндсэн асуудлыг хамардаг, чиг үүрэг, хамрах хүрээ, эргэх холбоо бүхий хариуцлагын тогтолцоо нь хуулиар тодорхойлогдсон, зорилго зорилттой, төлөвлөгдсөн, үр дүнд баримжаалсан рациональ үйл ажиллагаа байх ёстой.
Үүний зэрэгцээ, ил тод байж, хуулийн өмнө бүгд тэгш байх нийгмийн шударга ёс, хуулийн засаглалыг гажилтгүй даган мөрддөг, улс төрийн нөлөө, эрх мэдэлтний хүсэл шуналаас ангид байх нь мөн л хяналт шалгалтын нэг суурь шаардлага юм.
Төр, төрийн байгууллага л бүхнийг хийх, хянах эрмэлзлэлээс татгалзаж, эрдэмтэд судлаачид, судалгаа шинжилгээний байгууллагууд болон мэргэжлийн холбоод зэрэг төрийн бус байгууллагууд, хувийн хэвшлийн оролцоог хангаж ажиллах нь мангас бий болохоос урьдчилан сэргийлэх үндсэн арга замын нэг. Гэхдээ ашиг сонирхлын зөрчилд автсан, “халаасны” гэгддэг иргэний нийгэм, хувийн хэвшил, хувийн эрх ашгийг дээдэлсэн бэртэгчин судлаачид мөн л аюулын түүчээ болдгийг эс умартахыг хэлэх юун.
2019 оны 2-р сар
О.Мөнхбат, Доктор, МУИС-ийн Профессор