Хууль бол ардчиллыг гажуудлаас хамгаалах баталгаа юм. Ардчилал санал зөрөлдөөнөө гудамжинд биш танхимд шийдвэрлэх ёстой болгодог бол, хууль олонхоор түрэмгийлэн цөөнхийн буюу хувь хүний эрх ашгийг хохироохгүй болгодог. “Rule of Law” буюу хуулийн засаглал сул байвал популистууд яаж сүйрүүлдгийн жишээ нь фашизм.
Италид
Италид 1922 онд хөдөлмөрчид, халагдсан байлдагчид дайны дараах хүнд байдлаас гаргаж чадахгүй Ерөнхий сайдаа огцруулахыг шаардан сонгуульд ялж, тэдний удирдагч Мусолини хамгийн залуу Ерөнхий сайд болсон байдаг. Үндсэрхэг үзлийнхээ улмаас Италийн социалист намын удирдлагаас хөөгдсөн, Щвейцарт Ленинтэй уулзаж байсан гэдэг энэ сэтгүүлч цэргийн хуучин формтой 30 мянган ажилгүй дайчдын жагсаал зохион байгуулж, бизнесменүүд, цэргийнхэн, ажилчид, оюутан залуучуудын шаардаж байсан бүхнийг амлаж, гол нь тэдний үндэсний үзэл дээр тоглосон гэдэг. Ромын цэргийн сүлд болох олсоор багласан фаши сүхээр намаа фашист гэж, өвгөдийн улсыг сэргээнэ гэж ард түмнээ хөөргөн, шударга ёс тогтоох нэрийдэлтэй большевикуудаас хуулбарласан дарангуйллыг нь ашгүй Италид галт тэрэг цагтаа хөдөлдөг болж байна гэж эхэндээ магтаж байсан гэдэг.
Германд
Дайн өдөөснийхөө шийтгэлд бүх колони, зарим нутгаа алдаж их торгууль хүлээсэн Германд “Үндэсний социалист герман ажилчдын нам” нэртэй гарч ирсэн “National Socialist” буюу нацист нам 1933 онд мөн бүх зовлонг арилгах сайхан амлалтаар Засгийн эрхэнд гарч, зураач болох гээд бүтээгүй, боловсрол ядмаг Гитлер эхлээд Канцлер, жилийн дараа Ерөнхийлөгч нэгтгэсэн “Fuhrer” буюу их удирдагч болжээ. Тэрээр парламентын ордонг шатааж ял тохох замаар улс төрийн гол өрсөлдөгч коммунистууд болон өөрийг нь дэмжихгүй намынхаа нөхдийг намнаж, бусад намыг хориглон, хэвлэл мэдээллийг пропоганд болгов. Шүүмжлэх магадлалтай сэхээтнүүдийг мөшгиж эхэлснээр Германы соёл шинжлэх ухааны сор гадаадад их гарсны нэг Эйнштэйн, атомын бөмбөгийн мэдлэг өгч АНУ-д герман гаралтан англи удамтайчуудаас ч олон болов. Германы дордолтод гадныхан ялангуяа Еврейчүүд буруутай, бид дээд заяатай “ариан” үндэстэн ялна гэж ард түмнээ хөөргөн, Ромыг дуурайсан дэлхийн нийслэл Германиа төслөө “урлаач” өөрөө зохиосон байдаг. Еврейн онол гэж коммунизмыг үзэн ядагч түүнийг Зөвлөлтийн эсрэг түшиг гэж байтал 1939 оны 8-р сарын 23-нд Польш Балтид нууц тохироотой Молотов-Рыбентроп гэрээ байгуулагдаж, 9-р сарын 1-нд Гитлер Польшид довтолсон бол, 17-нд нь буюу Халх голын байлдаан дууссаны маргааш Зөвлөлтийн цэрэг зүүн талыг нь эзэлсэн байдаг. Ялтын гэрээгээр тэр бүх нутгийг ЗХУ-д үлдээж оронд нь Одер-Нил мөрөн хүртэлх Германы зүүн хэсгийг Польшид өгсөн байдаг.
Америкт
ЗХУ-д тогтсон Сталины дэглэмийг ч фашизмтай адил “authoritarian” дарангуйлал гэж үздэг нь хуулийн засаглал (rule of law) биш, нам удирдагчийн эрх мэдлийн (rule of power) засаглал тогтож, хүний эрхийн түгээмэл зарчмууд зөрчигддөгт оршино. Эдийн засгийг төрийн мэдэлд авч цэргийн маягийн захиргаадалт төлөвлөлтөөр удирддаг нь тэдний бас нэг нийтлэг шинж байв. Үнэндээ ийм удирдлага өмчийн эрх, эдийн засгийн эрх чөлөө, чөлөөт өрсөлдөөнийг ихээхэн хязгаарлаж байж л хэрэгждэг. Сүүлийн үед ийм популист засаглал газар авч байгаа нь ялангуяа хуулийн дархлаа султай шилжилтийн болон хөгжиж байгаа орнуудыг хямруулж болзошгүйг Financial Times анхааруулжээ (М. Волф 1-р сарын 23). Түүний сонгодог жишээ Трамп гэнэ. Төрийн, олон улсын мэдлэг туршлагагүй, насаараа бохирдуу бизнес эрхлэж, дарангуйлагчид, мафийн арга барилд дуртай болсон тэрээр Ерөнхийлөгч болсон хойноо ч өөрийгөө дэмждэг боловсрол багатай хүмүүсийг хөөрөгдөж, хүмүүсийг үзэл бодол, өнгө угсаагаар нь хагалан талцуулж, буруу бүхнийг гадныханд чихэн, үндсэрхэг болон арьсны үзлийг өөхшүүлж байгаа нь нийгмийн дэвшлийг ухраагаад зогсохгүй, олон улсын хамтын ажиллагааг бусниулж байна. Хамгийн гол нь байнга худлаа ярьж, өөрийг нь шалгаж байгаа хуулийн байгууллагуудад нөлөөлж дайснаа даруулах, садан төрөл үнэнч багануудаа шургуулан хариуцлагаас мултрахын тулд хуулийн засаглалыг сулруулахыг оролдож байна. АНУ шиг хууль хэрэгждэг оронд ийм удирдагчийг зогсоож чадах бол, бусад орны хувьд хуулийн засаглалаа сайжруулах замаар ардчиллаа хамгаалах шаардлагатай байна гэж өгүүлэл төгсжээ.
Ардчиллын хуулиудыг багцалсан анхны бичмэл үндсэн хууль АНУ-ынх бөгөөд түүний салшгүй хэсэг нь “Bill of Rights” гэж нэрлэгддэг хүний эрхийн нэмэлтүүд юм. Энэ нь Английн практикт тулгуурлан Монтеске “Хуулийн амин сүнс” бүтээлдээ боловсруулсан гурван засаглалын харилцан хяналт тэнцвэржүүлэлтийн зарчмыг хэрэгжүүлэх, гол нь Ерөнхийлөгчийг сонгох 538 хүнтэй “Electoral college” байгуулж популист Ерөнхийлөгч гарахаас сэргийлэх гэсэн загвар. Мөн татвар, төсвийн гол эрх мэдэлтэй 2 жилээр сонгогддог нийтийн танхимын шийдвэрийг Лордуудын вето маягаар хянан зөвших, 6 жилээр сонгогдон 2 жил тутам гуравны нэг нь солигдох тул бодлого нь харьцангуй тогтвортой дээд танхим байгуулжээ. АНУ-ын үндсэн хууль үндсэндээ социалист биш бүх үндсэн хуулийн үлгэр болсон гэдэг. Жишээ нь Японы үндсэн хуульд Локийн хүн бүр “амь нас, эрх чөлөө, хувийн өмч” –ийн эрхтэй гэсний сүүлчийнхийг (боолын эзэн байсан) Жефферсэн “аз жаргалтай байх” гэж өөрчилснийг үгчлэн оруулж, хүний эрхийн нийтлэг зарчмуудыг хангах нь төрийн дээд зорилго ба өмчийн эрх халдашгүй (XIII) гэж тунхагласан байна. АНУ-ын бас нэг онцлог нь хуулийн өмнө төр үндсэндээ иргэд шиг эрхтэй субъект болдог ба төрийн шийдвэр хуульд нийцэж байгаа эсэхийг шүүх тогтоох (judicial review) эрхтэй байдаг тул үндсэн хуулийн цэц, захиргааны шүүх гэж байдаггүй.
Англид
Хууль бол ноёлогч ангийн хүсэл зоригийн илэрхийлэл гэж Марксизм сургадаг бол ”Хүний үнэ цэнэд үндэслэсэн нийгмийн зохистой зүй тогтол болох natural law буюу төрөлхийн хууль байдаг, хуульчдын үүрэг нь түүнийг танин тунхаглаж, амьдралд хэрэгжүүлэхэд оршино” гэж эрх зүйн сонгодог философи үздэг. Шашин хүчтэй дундад зууны үед үүнийг бурхны сургаалиас гаралтай гэж байсан бол, их гэгээрлийн үеэс нийгмийн харилцааны шинжлэх ухаанч үзэл, ардчиллын онолоор тайлбарлах болов. Аливаа шашны алтан дүрэм нь өөртөө ямар байлгамаар байгаагаар бусадтай харьц гэдэг бол Марксын коммунист тунхагтай зэрэгцэн “Улс төрийн эдийн засгийн ухааны зарчмууд” суут бүтээлээ туурвиж байсан Жон Стуарт Милз нийгэм хөгжихийн тулд хүмүүс бусдад хоргүй бүхнийг хийх эрхтэй байх ёстой, харин бусдын эрх ашгийг хохироох аливаа үйлдлээс хууль төр хамгаалах ёстой гэж сургажээ. Амьдрал дээр хууль нь зөрчил маргааныг зөв шийдэх, нийгмийн шударга ёс тогтоохын төлөө олон мянганы чармайлтын үр дүнд гарч ирсэн (түүний дотор үндсэн хуулийн) нийтлэг зарчмууд юм. Анх Англи 1642-1645 оны иргэний дайнд парламентын тал хааныг ялснаар, хувь хүний эрх чөлөө, аюулгүй байдлыг хангахад төрийн үүрэг оршино гэж Жон Лок тунхагласан үндсэн хуульт бүгд найрамдах улс болжээ. Гэтэл үндсэн хууль гэдэг тодорхой нэг хууль одоо ч байдаггүй. Үндсэн хуулийн гол эх үүсвэрт 1679 оны “Habeаs Corpus” буюу зөвхөн шүүхийн өмнө эрхээ хамгаалж, буруутайг нь нотолсон нөхцөлд хүнийг баривчилж болох тухай хууль, 1689 оны “Bill of Rights” буюу хүний үндсэн эрхүүд, түүний дотор хүний эрх чөлөөг хязгаарлах асуудлыг түргэн шуурхай шийдвэрлэж, хэт их торгууль буюу хэрцгий ял оноохгүй байх тухай хуулиуд ордог. Ялсан намын удирдагч Ерөнхий сайд болж, парламентад сонгогдсон гишүүдээсээ кабинетаа бүрдүүлдэг парламентын засаглал мөн энэ үеэс эхэлжээ. Хаан зөвхөн бэлгэдлийн үүрэгтэй болж, хаангүй орнууд нийгэмд нэр хүндтэй ахмад нэгнийг мөн бэлгэдлийн төрийн тэргүүнээр дэвшүүлэх болжээ. Гэхдээ энэ талын зохицуулалт тодорхой нэг хууль гэхээсээ, ихэнхдээ уламжлал, удаа дараагийн парламентын шийдвэрээр хийгдсэн байдаг. Жишээ нь сонгуульд оролцох эрхийг хөрөнгөтэй боловсролтойгоос нь эхлэн аажмаар өргөтгөж, нийтийн танхимын популизмыг хязгаарлах үүрэгтэй Лордууд буюу язгууртны танхим саяхныг хүртэл сонгуулиар биш үе дамжин ирсэн байдаг. Энэ бол улсаар тэжээлгэх хүсэлтэй, бололцоо боловсрол нимгэн давхаргын популист нөлөөг сааруулж, татвар төлж ирээдүйг бодож зарцуулах сөхөө буюу, Аристотелийн хэлснээр “арете” мэдлэг чадвартай Аристократуудаар төрийн санхүүг удирдуулах философи юм. Ийм учир Милз төрөөс тэтгэмж авдаг хүмүүсийн сонгуулийн эрхийг хязгаарлаж, дээд боловсролтой иргэдэд зургаан ажилчинтай адил санал олгохыг зөвлөж байв.
Монголд
Монголын хувьд ЗХУ-ын бүх хуулийг хуулж ирсний дээр (сургуульд бусад социалист орнуудын хууль утга адил ч томьёолол өөр, манайх үг үсэг зөрөхгүй байхаар ичдэг байв) гол нь мэдээлэл, мэдлэг оросоор авдгаас социалист хуулийн философи амь бөхтэй байна.
1992 оны үндсэн хууль парламентын засаглалыг сонгосон боловч бүх ард түмнээс сонгогддог, эзэн хаан/их удирдагчийн уламжлал гэмээр бэлгэдлээс хол давсан олон эрхтэй Ерөнхийлөгч оруулсан нь засаглалын зааглалыг үймүүлж, ялангуяа гадаад бодлого, батлан хамгаалах, хуулийн засаглалын амин чухал асуудлуудаар ганц хүнээс шалтгаалсан популизм, гадны буюу бизнесийн сонирхол төрийн бодлогыг завхруулах боломж олгосон инстүүц бий болгожээ.
Өнөөгийн үндсэн хуулийг Улсын Их Хуралд манай дарга байсан Б.Чимэд гуай боловсруулахдаа дэлхийн парламентууд яаж ажилладаг тухай бидний хийсэн судалгаа, бусад орны засаглалын туршлагыг үндэслэн тэдний аль ашигтай болохыг нь монголын төрт ёсны уламжлал, бодит байдалд тохируулан авч хэрэглэхийг зорьжээ. Тэр үед парламентын харилцааны ажлыг надаас авч, тэдгээр туршлага судлах ажлыг зохион байгуулж, эмхэтгэсэн элчин сайд Баатар энэ тухай хэвлэлд тодорхой бичсэн. Тэр үеийн нийгмийн сэтгэхүй, улс төр эдийн засгийн хүнд нөхцөлд, огт мэдэхгүй ардчилсан засаглалт зах зээлийн эдийн засагт улс орныг тайван замаар харьцангуй түргэн шилжүүлэх замыг засч чадсан нь энэ хууль, түүний эх баригч Чимэд агсны түүхэн гавьяа юм. Гэвч тэс өөр логиктой засаглалын хоёр сонгомол загварыг хольсон нь тэдгээрийн давуу талуудыг зөрчилдүүлж, сул талыг нь дэвэргэх нөлөөтэй болсныг сүүлийн үеийн үйл явдлууд харуулж байна. Чимэд гуай байсан бол үүнийг хамгийн түрүүн олж харж, яаж засахыг зөвлөх байсан гэдэгт эргэлзэхгүй байна.
Парламентын засаглал ба Ерөнхийлөгчийн засаглалын ялгаа
Парламентын засаглалын гол давуу тал нь ялсан нам буюу намууд сонгогдсон гишүүдээсээ байгуулсан хамтын Засгийн газраа парламентад бодлогоор дэмжиж, түүний санал шийдвэрийг хуульжуулах маягаар (санал зөрсөн тохиолдолд Засгийн газраа огцруулах буюу Ерөнхий сайд парламентыг тарааж гэнэтийн сонгууль зарлах гэх мэтээр) парламентын хүрээнд зөвшилцөж бодлогоо нэгтгэх замаар, төрийн ажлыг гацаа багатай явуулдагт оршино. Түүний гол сул тал нь парламент дотроосоо Засгийн газрыг томилдог тул амбицтай гишүүдийн сайд дарга болохын төлөөх тэмцэл, популист жүжиглэл хүчтэй байдаг. Тийм ч учраас Лордуудын танхимын гишүүд одоо ч сонгогддоггүй, 1999 он хүртэл үе залгамжлах эрхтэй байв. Мөн гадны нөлөөнөөс шүүхийг хамгаалахтай адил парламентын хуралдааныг сурвалжлах нэвтрүүлэхийг хязгаарладаг байв. Ерөнхийлөгчийн засаглалын давуу тал нь хуулийн болон парламентын хүчтэй хязгаарлалтын орчинд, ард түмэн итгэж сонгосон ганц удирдагч гүйцэтгэх засаглалыг шуурхай удирддагт оршино. Гэхдээ үндсэн хуульт хаан шиг ийм институт эрх мэдлээ тэлэх, хэтрүүлэх, сунгах төрөлхийн сонирхолтой учир парламенттайгаа байнга эрх булаалдаж сөргөлдөх буюу намтайгаа хавсран эрхэндээ оруулахыг эрмэлзэж байдаг. Хамгийн гол нь гадна дотны бүх ашиг сонирхол түүнд нөлөөлөхөд чиглэж байдаг тул ялангуяа хуулийн засаглал сул нөхцөлд нэг хүний тахин шүтэл, тойрон хүрээлэл, дарангуйлал, авлига руу гулгах аюултай байдаг. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай бүх орон ямар нэг хэмжээгээр ийм бэрхшээлтэй тулгарч байна.
Үндсэн хууль юуг зохицуулдаг вэ?
Засаглалын иймэрхүү зөрчлийг зохистой зохицуулах гол хэрэгсэл нь үндсэн хууль юм. Социалист үзэлтэй хуульч байсан, 1974 оны Нобелийн шагналт эдийн засагч Хаякийн 1960 онд бичсэн “Эрх чөлөөт үндсэн хууль” гэдэг сонгодог бүтээл байдаг ба цагтаа Ерөнхий сайд Тетчерийн ширээний ном болж, ялангуяа зүүн европын реформист хуульчдад ихээхэн нөлөөлсөн байдаг. Онолын хувьд энэ нь principal-agent problem буюу сонгогч-төлөөлөгчийн харилцааг зөв зохицуулах тухай юм. Жишээ нь компанийн хэдэн сая хувьцаа эзэмшигч төлөөлөн удирдах зөвлөлдөө бизнес мэдлэгтэй сайн хүмүүс сонгож, тэд нар нь компанийн төсөв, хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг батлаж, үр дүнг нь хянах боловч өдөр тутмын үйл ажиллагааг өндөр зэрэглэлийн менежерийн багаар удирдуулснаар хамгийн их ашиг олж, хувьцаа эзэмшигчдэд хуваарилж байдаг. Гэтэл улс төрд эдийн засгийн ашиг шиг нийт сонгогчдын нэгдмэл “эх оронч” сонирхол байдаггүй (Arrow’s impossibility theorem). Ийм учир улс орны хамгийн чадвартай шилдэг төлөөлөгчид парламентад сонгогдох нь ардчилал зөв ажиллах үндсэн нөхцөл болдог. Гэтэл өнөөдөр технологийн хөгжил хэт хурдсахын дагуу ажил хомсдон орлогын ялгаа ихсэж, цахим сүлжээгээр худлаа мэдээлэл тархан, дотоод гадаадын тодорхой хүчнүүд сонгуульд нөлөөлөх боломж эрс өссөнөөс нийгмийн бухимдал дээр дөрөөлөн, мэдлэг чадваргүй боловч албан тушаалын хэнээтэй “хамгийн буруу нөхдийн засаглал” буюу “kakistocracy” сонгуульд ялах боломж улам ихсэж байна. (Financial Times, 2-р сарын 7).
Хөгжлийн эдийн засагч Пол Коллиер “Капитализмын ирээдүй” гэдэг шинэ номондоо (206-р хуудас) нийгэмд танигдаж үнэлэгдсэн хүмүүсийн санал бол нийтийн саналаас ч илүү хууль ёсны, ард түмний үндсэн эрх ашгийн үнэн зөв илэрхийлэл юм гээд, Eвропын холбооноос гарах болж Английн эдийн засаг хүндэрсэн нь хоёр гол намын удирдагчийг нийт гишүүдийн саналаар сонгодгоос үүссэн улс төрийн туйлшралаас эхлэлтэй учир, тэднийг зөвхөн (парламентад сонгогдож) шалгарсан намын гишүүдээр сонгуулж байхыг зөвлөжээ. Хэрэв Америк тэгсэн бол Трамп Ерөнхийлөгч болохгүй байсан гээд, улс төржилт популизмтай тэмцэж, прагматик бодлогоор эх орноо аварсан жишээнд социалист байснаа хамгийн капиталист арга сонгосон Сингапурын Ли Куан Ю, төрөлх Квебек мужаа Kанадаас тусгаарлахыг эсэргүүцэж дарсан (аав) Трүдэй, өөрийн Түци үндэстнийг геноцитээс аварсны дараа эвлэрэл реформ хийж улсаа хурдан хөгжилд оруулсан Руандагийн Кагаме нарыг дурджээ.
Үндсэн хууль өөрчлөх ажлыг хаанаас эхлэх хэрэгтэй вэ?
Үндсэн хуулийг өөрчлөх ажил юуны өмнө дээр дурдсан засаглалын зөрчлүүдийг арилгаж, түүнийг илүү үр ашигтай мэргэжлийн болгохын зэрэгцээ, гол нь орчин үеийн шинэ популист улс төржилтөөс улс орны хөгжлийг хамгаалахад чиглэх хэрэгтэй байна. Энэ нь өнөөгийн улс төрчдийн эрх ашгийг шууд хөндөх учир хуульч эрдэмтдээс бүрдсэн мэргэжлийн ажлын хэсгээр боловсруулуулж, зөвхөн ажил үйлсээрээ нийгэмд танигдаж, хүлээн зөвшөөрөгдсөн ард түмний шилдэг төлөөлөгчдөөр батлуулах саналтай байна. Бусад орон ч ийм Constitutional Convention хийж үндсэн хуулиа өөрчилдөг. Үүний тулд АНУ-ын Ерөнхийлөгчийг сонгодог “Electoral College” буюу Германы Ерөнхийлөгчийг сонгодог “Bundesversammlung”-тай төстэй “Cонгогчдын Их Хуралдай” байгуулъя. Энэ нь Бямбасүрэн гуайн сануулж байгаа 1990 оны хоёр шаттай Их ба Бага хурлын гүйцэтгэсэн үүрэгтэй ч, үндэстний сор болсон язгууртнуудаар эзэн хаанаа сонгуулж, төрийн хэргийг хэлэлцүүлж байсан их гүрний уламжлалтай ч нийцнэ. Гэхдээ электоратыг яаж сонгох буюу томилохыг штатууд өөрсдөө шийдэхээр үндсэн хуульд тусгасныг нь намууд улс төржүүлж дууссан Америкийн гашуун туршлагаас сургамж авч, Хуралдайн гишүүдийг сонгуулиар биш, зөвхөн нийгэмд оруулсан бодитой хувь нэмрийг нь харуулсан ил тод үзүүлэлтээр, болж өгвөл автоматаар тодруулмаар. Үүнд улсад төлсөн татвар, эрхэлсэн ажлын амжилт, эрдмийн зэрэг цол, албан тушаалын онцлог зэргийг харгалзаж болмоор. Тооны хувьд цөөлөх тусам чанаржих магадлалтай ч, автомат биш сонголт (улс төржилт) ихсэх талтай тул жагсаалтыг сонгууль бүрийн өмнө шинэчилж, шигшилтийн шалгуур, тоо хэмжээг ч цаг үеийн шаардлагад тохируулж өөрчилдөг байж болмоор. Ромын сенат 400-900 гишүүдтэй байсан гэдэг, монголын их гүрний хуралдай ч тийм багцаанд байсан болов уу. (АНУ-ын Electoral College 583, Германы Bundesversammlung 1000 орчим сонгогчтой).
Сонгогчдын Их Хуралдай юу хийх вэ?
Энэ Хуралдайн эхний ажил нь үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хэлэлцэх боловч, цаашид гол үүрэг нь парламентын гишүүдийг сонгодог, магадгүй зарим чухал асуудлаар реферэндум хийдэг байж болох юм. Хамгийн гол нь төрийн удирдлагад зөв хүмүүсийг сонгоход популизм, улс төржилт саад болохоос сэргийлэхэд оршино. Парламентын гишүүдийг хуралдайн гишүүдийн дундаас буюу тэднээс ч өндөр бодит шалгуур хангасан нэр дэвшигчдээс хуралдайн олонхын саналаар сонгодог байж болох юм. Мөн Швейцарын парламент буюу хуучин Aрдын их хурлынхтай адил парламентын гишүүд нь жилдээ хоёр удаа үндсэн ажлаасаа зардлаа нөхүүлэх нөхцөлтэй чөлөөлөгдөж парламентынхаа хуралд оролцдог болгоё. Ингэснээр амбицтай болгон парламентад орох гэж тэмцэлддэг, сонгогдсон хойноо танхим дотроо тохирохын оронд гацаа тавих популист жүжигчид болдог үзэгдэл хумигдана. Тэдний гол үүрэг нь улсын төсвийн төлөвлөгөө биелэлтийг хэлэлцэж Засгийн газар татвар төлөгчдийн хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулахыг хангахад оршино. Тэд хууль санаачлах эрхгүй ба зөвхөн төрийн мэргэжлийн алба, тэдний хуульчдын боловсруулж Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслийг хэлэлцэж батлах эрхтэй байна. Ингэснээр хууль тогтоох эрхээ ашиглан хуулийн засаглалыг (rule of law) гуйвуулдаг аюул хязгаарлагдана. Мөн сонгуулийн улс төржилт, мөнгө болон улс төр, бизнесийн эрх ашигт дулдуйдсан үрэлгэн компанийг сааруулах үүднээс парламентыг АНУ-ын Сенат шиг зургаан жилээр сонгож хоёр жил тутам гуравны нэг нь солигдож байдаг болговол бодлого нь харьцангуй тогтвортой, төрийн залгамж чанар алдагдахгүй мэт.
Парламент дундаасаа Ерөнхий сайдаа томилж тэр нь танхимаа бүрдүүлнэ. Магадгүй парламентын сонгуульд Хуралдайн хамгийн олон гишүүний санал авсан хүн Ерөнхий сайд болдог байж болох бөгөөд Засгийн газрыг огцруулах тухайд Хуралдай зөвлөлдөх буюу вето тавих (Сенат, Лордын дээд танхимтай төстэйгээр) эрхтэй байж болмоор. Харин Засгийн газар нь мэргэжлийн байх үүднээс сайд нарт парламентын гишүүн биш хүнийг санал болгох эрх нээлттэй байх нь зүйтэй болов уу. Иймэрхүү засвар өөрчлөлт хийж, төрийн ажлыг хэт улс төржилтөөс хамгаалахгүй бол популизмаас өөр үзэл бодлын баримжаа муутай намуудын эрх мэдэл, албан тушаалын төлөө нэгнийгээ боосон тэмцэл улс орны хөгжилд нэмэр болох биш хор болж цаашид бүр дордох янзтай байна. Мэдээж хэрэг төрийн алба, шүүх засаглалын бие даасан байдал, мэргэжлийн үнэлгээний системийг (meritocracy) улам бэхжүүлэх нь ийм засаглалын нэн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг байх юм.
Англи, Герман, Япон гээд парламентын засаглалтай аль ч оронд Ерөнхий сайд нь төрийн эрхийг хэрэгжүүлдэг хамгийн гол албан тушаалтан учир түүнийгээ буюу парламентын даргаа төрийн тэргүүнд тооцож, бүр Ерөнхийлөгч гэж нэрлэсэн ч болохгүй юмгүй. Харин парламентаас томилсон Ерөнхий сайдын хажуугаар манайх шиг нийт ард түмнээсээ сонгогдсон Ерөнхийлөгч байх нь өөрөө ч мэдэхгүй Ерөнхийлөгчийн засаглалын ааш гаргаж эхлэхэд хүргэж байна. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай хөрш, түнш орнуудын харилцаа ч үүнд нь дэм болж, гадаад харилцаа, батлан хамгаалах, төсвийн асуудлаар парламент, Засгийн газрынхаа дархан эрхэд халдаж үндсэн хуулиа зөрчиж байгаагаа ч мэдрэхээ больж, сүүлдээ бүр шүүх, хүчний байгууллагын ажилд нөлөөлж эхлэх бололтой байна. Ийм учраас Ерөнхийлөгчийн институтыг бүр байхгүй болгомоор байна. Англи, Японы хаан шиг үнэхээр улс төрийн эрх мэдэлгүй, үндэсний эв нэгдлийг бэлгэдсэн төрийн тэргүүн байх зайлшгүй хэрэгтэй гэж үзвэл, түүнийг хаангүй Швейцартай адил парламентаас (буюу Хуралдайгаас, магадгүй улиран сонгогдох эрхтэйгээр) жил бүр томилдог байж болно.
2019 оны 2-р сар
Ц.Батболд, Хөгжлийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч