Хичээл зүтгэл, даруу төлөв зан, хүмүүнлэг, бүрэн эрхт байдлын үнэ цэнийг шингээсэн ард түмний түүх гайхалтай. Олон том соёлын уулзварт орших энэ нутгийг Европын зүрх нь ч гэх. Влтава мөрөн усаараа, шимт хөндий, шидэт ой, зөөлөн толгодын амьдралыг тэтгэн, сүрлэг шилтгээнүүдийг хаяалсаар Прага хотын дундуур урсаж Эльба мөрөнтэй нийлдэг. Влтава мөрний ус бас баяр баясгалан, уйтгар гунигийн түүх, сэргэн мандалт ба уналтын үе, үймээн самуун ба тайван цагийн дурсамжийг шингээн урсана. Энэ славян үндэстний туулсан зам, түүхийн түрлэгийг үгээр буулгахад хангалттай биш бол Бедржих Сметанагийн “Má vlast” гэх зургаан симфони шүлгийн хоёр дахь “Влтава” нь эгэл буурайгаас энгүй их хөгжил цэцэглэлд хүрсэн ард түмний оюун санааг гайхамшигтай илэрхийлж мэдрүүлдэг.
Чех
Чех улсын гарал үүслийн тухай домог, 1894 онд Алоис Ийрасекийн өгүүлснээр, 7-р зуунаас эхлэлтэй. Ах дүү Чех, Лех нар төрөлх нутаг Хорватад нь дэгдсэн аймшигт дайнаас дүрвэн овог, аймгуудаа дагуулан шинэ нутгийн эрэлд гардаг. Урт удаан аялсны эцэст ах Чех нь Лех дүүтэйгээ салах ёс үйлдээд, цааш явав. Ард олон нь сульдаж ядарсан тул Ржип уулын бэлд хайгуулаа түр завсарлаж гэнэ. Нар мандах цагт Чех уулын орой дээр гаран харваас өмнө нь диваажин мэт үзэсгэлэнтэй, тансаг уудам газар тэнийн харагджээ. Энэ нутаг Чех омгийг үеийн үед тэтгэх увдистайг хувь тавилан биднийг хөтлөн авчирч харууллаа хэмээн бэлэгшээж хүмүүстээ зарлахад ард түмэн нь уухайлан баясч, шинэ нутгаа удирдагчийнхаа нэрээр нэрлэжээ.
Чехүүд газраа хичээнгүйлэн боловсруулж, төмөр эдлэл урлах дархны ажлыг дээдлэн эрхэлж, мэрэгшидэг болжээ. Учир нь төмөр бол дайны үед түрэмгийлэгчдээс хамгаалах зэвсэг, энхийн цагт тариа тарих, хураах хүчтэй хэрэгсэл байв. Он жилүүд өнгөрсөөр, хайрт удирдагч нь наян зургаа насандаа өөд болов. Ихээр гашуудсан ард түмэн нь цаашид ийхийг Лех дүүгээс нь хайж зөвлөгөө авав. Лех тэднийг аргадан тайвшруулж, Крок хэмээх ахмадыг ахлагчаа болгохыг санал болгов.
Либуше
Ухаалаг хаан Крок, Кази, Тета, Либуше гэгч гурван охинтой байв. Бага охин Либуше нь хаан ширээг залгамжлах чадвартай байсан боловч Чехийн эрчүүд удирдлагыг нь дурамжхан зөвшөөрч буйг гүнж мэдэрч байв. Тиймээс зөнч мэргэн Либуше Чехийн агуу их гүрнийг байгуулах Пржемысл хэмээх ажилсаг, тариачин хүн алсад байна гэж зөгнөөд түүний нутаг руу хүмүүсээ илгээж, хаанаа болгохоор урин авчруулсан гэнэ.
Олон жилийн дараа, Либуше хатан оюуныхаа мэлмийд тэнгэр ба одод ивээсэн, хорвоог бишрүүлсэн үзэсгэлэнт хотыг зөгнөн харжээ. Хадтай толгодын орой дээр нэгэн дархан шинэ гэрийнхээ босгыг барьж суугаагаар харагдаж гэнэ. “Ноёд ба дайчид гэрийн босгын өмнө тонгойн ёсолдгийн адил хамаг дэлхийн хүмүүс энэ хотын өмнө мэхийн ёслох болно” хэмээн Либуше айлдаж, ард түмэн нь өлзийтэй зөгнөлийг ивээн бүтээж, тэр хотоо Прага гэж нэрлэжээ.
Нэгэн удаа, элбэг дэлбэг цагт Чехийн ноёд Пржемыслээс зөвлөгөө авахаар хандаж гэнэ. Газар нь ургацаар арвин, ан амьтнаар баялаг ч ард түмэн нь эх орныхоо хил хязгаарыг даван үнэт эдлэлээ төмрийн түүхий эдээр солилцолгүйгээр, хүдрийг өөрсдөө олборлохыг хүссэнээ илэрхийлэв. Пржемысл, Либуше хоёр тунгаан бодсны эцэст хатан тэднийг Влтавагийн эргийн өндөр хадан цохио өөд дагуулан гарч, эх орныхоо дөрвөн зүг найман зовхист орших газрын баялгийн нөөц бүрийг нэг нэгээр нь зааж ийнхүү захив:
Эдгээр уулсын ордуудыг олсон хэн ч болов асар баян болно.
Энэ газарт орших хүдрүүд их хүчтэй тул урилгагүй зочид баялаг хайхаар ирнэ.
Ариун хайрыг мартваас хүч чадал мөхөж, ядрах цаг ирнэ.
Өвөг дээдэс, газар нутгаа дээдэлж, бие биенээ хүндэтгэж харьцаарай.
Баялагийн нөөц хязгаартай тул болгоомжтой, чадварлагаар зарцуулах нь чухал.
Зөгий уйгагүй хөдөлмөрлөж үүрээ бэхжүүлдгийн адил эдгээр баялагийг улсаа засахад зориулаарай.
Харийн хүнд өөрсдийн баялагаараа чөдөрлүүлэхгүйн тулд
Эх орныхоо баялагийг өөрсдөө арчилж хамгаалж хөгжүүлээрэй.
Ийнхүү хувь заяаныхаа эзэн байхын чухлыг сануулсан Либуше хатны мэргэн үгийг Чех түмэн гүн хүндэтгэлтэйгээр сонсож тунгаав.
Масарик
Олон зууны туршид Чехийн ард түмний тусгаар тогтнол Либушегийн зөгнөснөөр асар их сорилтыг даван туулжээ. Чехүүд Австрийн эзэнт гүрний харьяанд гурван зуу гаруй жилийн турш оршин тогтнож байв. 1848 онд нийгэм, эдийн засгийн доройтлын улмаас Европ тив даяар тус тусдаа тавин бослого гарчээ. Францын хувьсгал ба аж үйлдвэрийн шинэчлэл нь Европод засаглал ба баялгийн хуваарилалтын тогтолцоонд асар том өөрчлөлт авчирав.
Хөрөнгөтөн ангиуд өсөн томорч улмаар төр засагт өөрсдийн шударга төлөөллийг шаардах тусам Европын хаад, язгууртнууд тариачдын хөдөлмөрийг урд өмнөх шигээ хялбархан шулж мөлжих боломжгүй болж байв. Энэ цагт үндсэн хууль батлах, бүх эрэгтэйчүүдийн сонгох эрхийг тогтоох зэрэг шинэ өөрчлөлт өрнөж байв. Ийнхүү хүн төрлөхтөн олон зуун жилээр тогтсон хаант засаглалыг эсэргүүцэн либерализм, республиканизм, социализм зэрэг улс төрийн туршилт хийж эхлэх эрин үе иржээ.
Өөрчлөлтийн энэ их давалгаан дээр услуудын үндсэрхэг үзэл санаа тодорч эхлэв. Славянуудын нутагт сэхээтнүүд эртний домог, ардын аман зохиолиос уламжилсан уран зохиол, хөгжим, урлаг, театрын жүжгүүд туурвиж байв. Ард түмнээ нэгтгэж харийн дарангуйллаас чөлөөлөх, тусгаар тогтнох гэсэн эртний хүсэл эрмэлзэл нь ингэж илэрхийллээ олж байв. Ийм нөхцөлд 1850 оны 3-р сарын 7-нд Моравийн Ходонин хотноо ажилчны гэр бүлд Томаш Гарриг Масарик мэндэлжээ. Ухаантай, хичээнгүй тэрээр чинээлэг айлын хүүхдүүдэд багшилж, шанд нь түүнийг Венийн, хожим нь Лейпцигийн их сургуульд дээд боловсрол эзэмшихэд нь тэдгээр айлууд дэмжлэг үзүүлжээ. Түүнд Платоны «гүн ухаант–хааны» ойлголт хүчтэй нөлөөлсөн байдаг. Ардчиллын үндэс нь хүмүүнлэг үзэл дээр сууриласан, том жижиг бүх үндэстэн нэр төртэй, тэгш эрхтэй, аюулгүй, чинээлэг амьдрах явдал гэж Масарик үзэж байлаа.
Масарик Карлын их сургуульд философийн профессороор ажиллаж, Чех, Словакийн шинэчлэл, сэргэлтийн сэдвээр нийтлэл, ном хэвлүүлж байв. 1886 онд эртний хоёр туульсын гар бичмэл олдоход Чехийн анхны түүхэн баримт мөн байх гэсэн шуугиан орон даяар дэгдэв. Масарик шүлгүүдийг орчин үеийн чех хэлнээс хуучин руу хөрвүүлснийг нотлож, туульсын жинхэнэ бусыг харуулсан судалгааны ажил хэвлүүлэв. Олон нийт түүнийг үндэсний урвагч хэмээн дургүйцэн гадуурхаж байсан ч тэрбээр “Үндэстний алдрыг хуурамч зүйл дээр босгож болохгүй” хэмээн зарчимдаа үнэнч үлджээ.
1891 онд Масарик болон түүний хамтрагчид Австри-Унгарын эзэнт гүрний их хурлын зөвлөл Рейхсратад сонгогдов. Тэд Чехословакийн үндэсний үзэл баримтлал, ялангуяа тариачдын эрхийг идэвхтэй хамгаалдаг либерал улс төрийн нам Младоческа Странаг төлөөлж байв. Гишүүнээр гурван жил ажиллахдаа Чех иргэдийн эрхийг өөрөөр танилцуулах шаардлагатайг Масарик ойлгожээ. Тэрээр Прагад буцаж ирээд олон чухал үндсэн ном, баримт бичвэрүүдийг хэвлүүлж, Карлын их сургуульд дахин багшилжээ.
1899 онд түүний ёс суртахуунч байр суурь дараачийн сорилтод тулгарав. Учир нь жүүдүүдийг гадуурхсан тохуурхалын улмаас аллагын хэрэгт гэм буруутанаар хилсээр шийтгүүлсэн иргэн Леопольд Хилснерийг амжилттай өмгөөлсөнд ард түмэн Масарикийг жүүдүүдээс авлига авсан хэмээн гүтгэж жигшин гадуурхав. Масарикийн ялалт нийгэмд нэр хүндээ алдахад хүргэж, гэр бүлд нь хүндээр тусчээ. Ийнхүү Чех, Словакуудын нийгэм, соёлын орчныг боловсролын замаар шинэчлэх шаардлагатайг Масарик ойлгов.
Тэрээр үндсэрхэг шовинизм, популизм, демагогизмын аюулыг урьдчилан харж байлаа. Үүнийг даван туулахын тулд бодит баримт ба шинжлэх ухаанд суурилсан логик үндэслэлтэй баталгаа болон эрэгтэй эмэгтэй бүх сонгогчидод хүрсэн оновчтой шийдэл зонхилсон чөлөөт ардчилалыг Масарик дэмжин сурталчилах болов. Ингээд 1900 онд Реалист намыг байгуулж Чехословакийн ард түмний эрхийг Рейхсратад хүлээн зөвшөөрүүлэх гэж долоон жил зүтгэжээ. Гэвч тэр зүтгэл нь Масарикийн ар гэр болон дэмжигчидэд нь зөвхөн хатуу дарамт шахалт авчиран талаар болов.
Дэлхийн 1-р дайн эхлэх үед Масарикийг эх орноос нь улс төрийн тэрс үзэлтэн хэмээн цөлжээ. Тэрээр Бенеш, Штефаник гэх хоёр шавийн хамт Чехословакийн үндэсний зөвлөлийг гадаадад байгуулж, Чехийн тусгаар тогтнолыг шаргуу сурталчилан Итали, Швейцарь, Франц, Их Британи, АНУ, Орос, Япон зэрэг улс дахь төрийн нам, зүтгэлтнүүдээс цэрэг армийн дэмжлэг авч эхлэв. Дайн дуусах үеэр Европын бүс нутгийн тогтвортой байдалд тусгаар тогтносон Чехословак улс нь онцгой ашигтай болохыг Холбоотны хүчинд Масарик итгүүлж чаджээ. 1918 онд Томаш Гарриг Масарик эх орондоо эргэн ирэхдээ улс төрийн тэрсүү үзэлтэн биш, харин шинэ улс үндэстний эцгийн хувиар эргэн иржээ.
Ийнхүү 1918 оны 10-р сарын 29-нд Бүгд Найрамдах Чехословак Улс байгуулагдав. Масарик жаран есөн настайдаа Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон бөгөөд 1920, 1927, 1934 онуудад дахин ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байв. Тэрээр албан тушаал хашиж байхдаа Чехословакийн эдийн засгийн хөгжил, дэд бүтцийн шинэчлэл болон цөөнхийнхөө эрхийг хамгаалсан олон үндэстэн цэцэглэн хөгжсөн улс орныг байгуулахад бүх хүчээ зориулж байв.
Мөн бүх иргэдэд тэгш боломж олгох үүднээс боловсролын байгууллагуудыг шинэчилж, шинжлэх ухаан ба соёлын дэвшлийг дэмжсэн шинэ тогтолцоог бий болгов. Масарик 1937 онд наян долоон насандаа таалал төгсжээ.
Томаш Гарриг Масарик бол онолыг практикт хэрэгжүүлж чадсан, гүн ухаантнаас улс төрийн манлайлагч болсон дэлхийн цөөн удирдагчдын нэг. Түүнийг Европын улс төрийн тавцанд гарч ирэх хүртэл тусгаар тогтносон Чехословак улс байгуулах санаа нь ард түмний хувьд далдын мөрөөдөл төдий байв. Тэрээр Чехословакуудыг дэлхийн улс төрд бие даасан улсын хувьд оролцож, ард түмний хувь тавиланг Европынхтой нэгтгэх гэсэн зориолгодоо хүрхийн тулд альваа хэрэгсэлгүй, тодорхой аргаа олоогүй байсан ч, Чехүүд хувь заяаныхаа эзэн нь дахин болно гэсэн итгэл үнэмшлийнхээ төлөө шаргуу хөдөлмөрлөсний эцэст мөрөөдөл биеллээ олжээ.
Түүний хэлснээр, “Бид эхэндээ гар хоосон, цэрэг армигүй, үндсэн хуулийн уламжлалгүй, эдийн засгийн эмх замбараагүй нөхцөлд сулран дампуурсан мөнгөн тэмдэгтээс өөр зүйлгүй байв. Гэсэн хэдий ч бид сорилтыг даван туулж, өөрсдийгөө нэр төртэйгээр цагаатгалаа.”
Масарик хувийн ашиг сонирхол, нэр хүндээ золиослосон ч шударга ёс, үнэний төлөө тэмцсээр явсан жинхэнэ манлайлагч байв. Хүмүүнлэг ардчилал ба бүрэн эрхт байдлын төлөө тэмцэхдээ үлдээсэн түүний өв нь цаашид 20-р зуунд тулгамдсан олон гамшгийг даван туулах хүчин зүйл болж орчин цагт бодит хэвээр үлдэх учиртай байлаа.
Хавел
Шинээр бий болгосон технологи, тэдгээрийн хялбар хэрэглээ, эргэлт буцалтгүй үйлдэл нь дэлхийн 2-р дайны дараа хүн төрөлхтөнд урьд өмнө үзэж байгаагүй их хэмжээний зовлон, үхэл, сүйрлийг авчирав. Зөвлөлт Холбоот Улс дайны гол гамшгийг туулж Зүүн Европын орнуудыг чөлөөлсөн боловч, төдөлгүй бүс нутагт коммунист дэглэм тогтоов. Ийнхүү Зөвлөлт Холбоот Улс, Америкийн Нэгдсэн Улсын хооронд үзэл суртлын зөрчилдөөн үүсэн, хүйтэн дайныг дэгдээснээр холбоотон байсан орнууд дайснууд болж хувирав.
Европын хувь заяа тодорхойгүй байсан энэ үед либерал ардчиллын өв уламжлалдаа тулгуурлан Чехословак улс аж үйлдвэрээ сэргээх өөрийн арга барилыг боловсруулж эхлэв. Гэтэл 1948 оны 2-р сард Чехословакийн Коммунист нам ЗХУ-ын халдлагаар сүрдүүлэн засгийн эрхийг булаав. Ийнхүү чехословакийн ард түмний гэрэлт ирээдүйн итгэл найдвар дахин унтарлаа.
Энэ нөхцөлд, 1936 оны 10-р сарын 5-нд Вацлав Хавел Прага хотод урлагийг тэтгэгч, үл хөдлөх хөрөнгийн бизнес эрхлэгчдийн сэхээтэн гэр бүлд төржээ. Төрийн эргэлтээс болж түүний гэр бүлийн өмчийг төр хураан авч ах дүү Вацлав, Иван хоёрыг сургуульд сурахыг хориглов. Хэдийгээр хөгжимд суралцах хүсэлтэй байсан ч Хавел Прага дахь Чехийн Техникийн Их Сургуульд хоёр жил эдийн засгийн чиглэлээр суралцаад хаяжээ. Тэрээр олон төрлийн хэвлэлд нийтлэл, эссэгээ илгээж эхлэв.
Хавелын зохиосон жүжиг, уран зохиолууд Чехийн сэхээтэн олон нийтийн сэтгэлд гүн тусаж байв. Төрийн эрх баригчдын ард түмэнд амласан мөрөөдөл ба ядарч хоосорсон бодит байдлын ялгааг инээдмийн хэлбрээр илэрхийлсэн нь хүмүүсийн бодол санаанд гүнээ нийцэж байлаа. Ийнхүү Хавел сэхээтнүүдийн дунд нэр хүндтэй жүжгийн зохиолч, улс төрийн шүүмжлэгчээр танигдах болов. Түүнийг Коммунист дэглэмийн хөшүүн байдал, оюуны дарангуйлал, хэвлэл мэдээллийн хяналтыг шүүмжилсний төлөө дуугүй болгохын тулд төрийн гүйцэтгэх нэгжүүд мөрдөн мөшгиж, дарамтлан сүрдүүлж эхлэв.
Коммунист нам хэдийгээр Варшавын гэрээг чанд мөрдөж байсан ч, нам доторхи шинэчилэгчид төрийн эдийн засгийн хатуу барьцыг сулруулж, мөрийн хөтөлбөрөө илүү ардчилсан болгох, иргэдийг үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, улс орны хөгжилд өргөнөөр оролцуулахыг санал болгож байв. Энэ байр суурь 1968 онд “Прагийн хавар” хэмээх олон нийтийн хөдөлгөөнийг дэгдээв. Босогчид төр засгаа ЗХУ-ын зөвшөөрлөөс байнга хамаардагт нь бухимдаж улс төрийн хараат бус байдлыг шаардаж байлаа. 1968 оны 8-р сарын 21-нд Зөвлөлтийн танк Прага хотын төв рүү дайран орсноор шинэчлэлийн төлөө болгоомжтой урагшилж байсан оролдлого бүхэлдээ унтрав.
Үүний дараа хяналт, дарангуйлал улам чангарч, үгээ хэлэх бүх хэлбэрийг төрөөс бүрэн хориглов. Зохиолч, сэтгүүлч, чөлөөт сэтгэгчдийг төрийн байгууллагуудаас хөөв. 1976 онд “The Plastic People of the Universe” нэртэй underground хамтлагийн концертийг хориглож, гишүүдийг нь нийгмийг бурууд уруу татсан гэх үндэслэлээр баривчилжээ. Энэ явдал нь иргэдийн эсэргүүцлийн хөдөлгөөнийг өдөөв. Хавел болон нөхдүүд нь хүний эрхийн “Хартия 77” тунхаг бичгийг гаргав. Тус баримтанд 1975 оны Хельсинкийн хэлэлцээрт баталсан, хүний, улс төр, эдийн засаг, иргэний болон соёлын эрх чөлөөний эрхийг зөрчиж буйг сануулсан ба 243 хүн гарын үсэг зуржээ.
«Прагийн хаврыг» нухчин дарсан явдал нь дэлхийн ихэнх хэсэгт хийсэн хүн төрөлхтний коммунизмын туршилтын төгсгөлийн эхлэлийг тавив. Дарангуйлалын дэглэмийн уян хатан бус байдал нь бүх нийтийн төлөө шудрага шийдвэр гаргахад зайлшгүй шаардлагатай тухайн орны төр засаг, шүүх, хэвлэл мэдээлэл болон зах зээлийн хооронд байх хэрэгтэй хараат бус орон зай дутагдаж буйг тод харуулав. Эдгээр чухал хүчин зүйлүүдийн хоорондын хамааралгүй нөхцлийг бүрдүүлж байж, иргэдийн сайн сайхан амьдралын баталгааны суурь, эрх чөлөөт иргэдийн нийгмийн наад захын шаардлагыг төрөөс хангах учир нь илт болов.
1978 онд Хавел “Хүчгүйн хүч” нэртэй улс төрийн эссэ бичиж коммунист намын тойроод байгаа улс төрийн өөрчлөлт нь одоо зөвхөн иргэний нийгмийн хүсэл зоригоос хамаарч дарангуйллын дүрмээс татгалзахаас өөр аргагүй болсныг хэлжээ. Коммунистуудын дүрэм нь хүнийг төгс нэгдмэл нийгмийн гишүүн гэж харагдуулахыг оролдож байсан ч, үнэндээ өдөржин хүнд хөдөлмөрт нухлуулж, оройдоо бяцхан ертөнцдөө өөрийгөө түгжин ганцаардсан сэтгэлээ тайтгаруулахад л хүргэж байв. Энэ боолчлолоос гарах цорын ганц зам бол хувь хүн үнэнийг нуулгүй амьдрах, ёс зүйн манлайлал үзүүлэх явдал юм гэж Хавел бичжээ.
1979 онд Вацлав Хавел нийгмийг уруу татсан хэргээр дөрвөн жилийн хорих ял авчээ. 1980-аад он гэхэд коммунист тогтолцооны эдийн засгийн зогсонги байдал хямралын түвшинд хүрч Хавелын тэргүүлсэн сөрөг хүчний хөдөлгөөн аль хэдийн хүчээ авсан байв. Эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчдийн сэтгэл зүйг гутаах гэсэн засгийн газрын оролдлого бүтэлгүйтэж байлаа. Улс төрийн олон тэрс үзэлтнүүд хувь заяагаа гартаа эргүүлэн авахаар нийгэм, олон нийтийг дайчлан хөдөлгөж 1989 оны 11-р сарын 17-нд тэдний хүчин чармайлт дэлхийг цочроосон “Хилэн хувьсгал” болж хувирав. Ийнхүү коммунист нам эрх мэдлээ өгөхөөс өөр аргагүйд хүрч дөчин жил үргэлжилсэн үзэл суртлын хүйтэн дайныг тайван замаар шийдвэрлэхэд энэ хувьсгал чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.
Вацлав Хавел 1989 оны 12-р сарын 29-нд Чехословакийн ерөнхийлөгчөөр сонгогдов. Тэрээр 1993, 1998 онуудад Чехийн ерөнхийлөгчөөр улиран сонгогдож байлаа. Хавел 2003 онд албан ажлаа дуусгасны дараа олон улсад хүний эрх болон улс төрийн бусад сэдвээр илтгэл тавин, ном зохиол бичиж нийгмийн хөгжилд идэвхитэй оролцсон хэвээр байв. Бүгд Найрамдах Чех Улс 2004 оны 5-р сарын 1-нд Европын холбоонд элсэв. Хавел 2011 онд далан таван настайдаа таалал төгсжээ.
Ерөнхийлөгч Хавел дарангуйлагчдаа хэзээ ч хатуу шийтгэж байгаагүй. “Би тэдэн шиг болмооргүй байна” гэдэг байв. Тэгхийн оронд цагаа эх орныхоо ирээдүйн төлөө, шударга, чинээлэг орчинг цогцлооход анхаарлаа хандуулан ажиллажээ. Хавелын хувьд улс төр гэдэг нь ямар нэгэн намын сонгуульд, хувь хүмүүсийн богино хугацааны ашиг сонирхолд хэрэглэдэг биш, улс орны нийтлэг эрх ашиг, урт хугацааны хөгжил цэцэглэлд ашиглах хэрэгсэл юм гэж үздэг байв. 1990 оны шинэ жилийн орой хэлсэн үгэндээ, тэрээр жинхэнэ тусгаар тогтнолын утга учрын тухай ярьж, манай үндэстэн хэдийгээр зовлон туулсан ч, бид шударга бус байдлын золиос болсон гээд бусдаас аврал хайх хэрэггүй гэжээ:
Манай улс дахин хэзээ ч хэн нэгний хавсарга, ядуу садан байх учиргүй. Бид бусдаас олон зүйлийг хүлээн зөвшөөрч, суралцах ёстой гэдэг нь үнэн, гэхдээ бидэнд ч бас санал болгох зүйл байгаа учраас бид цаашид тэдний эрх тэгш түнш шиг нь харьцах болно […]. Манай улс, хэрэв бид хүсвэл, хайр, харилцан ойлголцол, сэтгэл, оюуны хүчийг мөнхөд цацруулж чадна. Энэ санаагаа цаашид түгээн дэлгэрүүлж, Европын болон дэлхийн улс төрд хувь нэмэр оруулах боломж бидэнд байна.
Ийнхүү 20-р зууны эхээр Томаш Гарриг Масарикийн гэр бүл, дэмжигчидийн улс үндэстэнээ байгуулахын төлөө золиослон тэмцэж бий болгосон Чехийн ард түмний хүмүүнлэг, либерал ардчиллын уламжлалын алдрыг Вацлав Хавел сэргээв.
Коммунизмын дараа шинээр байгуулагдсан төр инфляци, ажилгүйдэл, орон сууцны хомсдол, өр, авлига хээл хахуультай тэмцэх хэрэгтэй байлаа. Унасан тогтолцооны балгас дээр зах зээлийн эдийн засгийг бий болгох асар том сорилттой тулгамдаж түүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд ардчилсан засгийн газрыг цоо шинээр байгуулахаас өөр сонголтгүй байв.
Эдүгээ Бүгд Найрамдах Чех Улс нь шинэ сорилтуудтай тулгарч байгаа ч, хувь хүний эрх чөлөө, хүний эрхийг дээдлэн, бүх иргэдэд тэгш боломж олгож, чөлөөт зах зээлийн капитализмд оролцоход нь дэмжиж, улмаар ил тод, хараат бус шүүхийн тогтолцоог бүрдүүлснээр иргэдийнхээ итгэлийг дааж, тэдний сонгосон мэдээллийн эх сурвалжууд нь үнэн зөв гэдэгт найдаж болохуйц тогтолцоотой төлөөллийн ардчилсан парламенттай орон юм. Төрийг удирдах нь иргэний нийгмийн үүрэг, төр бол ард түмнийхээ зарц гэдгийг ойлгодог хүчтэй дундаж давхарга байгаа нь үүнийг гэрчилдэг.
Вацлав Хавел цаг хугацаа, орчиндоо нийцсэн өөрчлөлтийг авчирсан хүмүүнлэг манлайлагч байв. Хавел ч, Масарик ч богино хугацааны сонгуулийн зорилгынхоо төлөө хоосон амлалт өгөөгүй. Бүрэн эрхт байдлаа хадгалахын тулд чехүүд олон зууны турш шаргуу тэмцэж, өөрсдийн хувь заяаны эзэн удаа дараа болж, шийдвэр ба үр дагаврын хариуцлага хүлээж сурсан ард түмэн билээ. Чехийг тусгаар тогтносон улс, олон улсын тавцанд чадварлаг, чинээлэг түнш болохыг хэн ч албадаагүй. Тэд гадаадын эрх баригчдын шийдвэрийн хохирогч бус хариуцлага, амжилтынхаа цорын ганц эзэн нь юм. Үүнийг тусгаар тогтнол, хүнлэг, шударга хөдөлмөрийн уламжлалаар өсөн хүмүүжсэн, эрх мэдэлтэй, боловсролтой сонгогчид нь баталгаажуулсан.
Өнөөдөр Бүгд Найрамдах Чех улс дэлхий дахинд Хавелын даруухан хэлсэнчлэн “ямар нэгэн зүйл”-ээс илүү ихийг санал болгож байна. Эмх цэгцтэй, ид шидийн мэт үзэсгэлэнт Прага л гэхэд дэлхийн өнцөг булан бүрээс жил тутам долоон сая зочдыг хүлээн авдаг. Чехүүд түүх соёлоо хадгалан, хотынхоо өвөрмөц өнгө төрх, дэд бүтцэд шинэлэг нэмэлтүүдийг оновчтой шигтгэн оруулдаг. Чех улс нь нийтлэг эрх ашгийнхаа төлөө өөрсдийгөө золиосолсон үндэсний шилдэг ухаантнуудын өв уламжлал нь юм.
Мөнгөн чимэг мэт урсах Влтава мөрөн нь үзэсгэлэнт Прага хотыг гоёсоор байна. Түүний арвин урсгал нь Либушегийн зөгнөлийг тээсээр хичээнгүй зүтгэл, хүмүүнлэг санаа, тусгаар тогнолын төлөө тэмцэж цаг хугацааны түүхэн түрлэгүүдийг даван туулж ирсэн ард түмний нууцыг намууханаар шивнэсэн хэвээр. Влтавагийн бүх нууцыг бид бүрэн мэдэх боломжгүй байх. Чех улсад дэлхийд өгөх их юм бий. Хэрэв бид үүр цайх үеэр Карлын гүүрэн дээрээс ид шидтэй энэ мөрний чимээг тогтон сонсвол Влтавагийн эгшиг, итгэл найдварын зөөлөн дуулалд умбах буй заа.
Ж. Ариунаа.
UB Post сонин хэвлэв.
2024 оны 8-р сарын 14.
Зураг
- Dmitry A. Mottl. Vltava river in Prague. October 27, 2017. Photograph. Wikimedia Commons. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vltava_river_in_Prague.jpg.
- Kingkongphoto & www.celebrity-photos.com from Laurel Maryland, USA. Vaclav Havel © copyright John Mathew Smith 2001, Washington D.C. National press club May 13, 1997. October 24, 2010. Photograph. Wikimedia Commons. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vaclav_Havel.jpg.
- Cheng, Holly. Tomáš Garrigue Masaryk, bust portrait, facing left by Lomen Brothers 1920. March 22, 2015. Photograph. Wikimedia Commons. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tom%C3%A1%C5%A1_Garrigue_Masaryk_cph.3a46477.jpg.
- Yelkrokoyade. Přemysl a Libuše, Vyšehrad, Prague, Czech Republic. Sculpture designed by Josef Václav Myslbek in 1881. July 22, 2019. Photograph. Wikimedia Commons. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:P%C5%99emysl_et_la_princesse_Libu%C5%A1e_par_Josef_Myslbeck_-_Parc_Vy%C5%A1ehrad_Prague.jpg.
Эх сурвалжууд
- Аникина, Татьяна. “КУЛЬТУРА ПЕРВОЙ РЕСПУБЛИКИ.” Accessed June 28, 2024. https://ruslo.cz/index.php/lektsii/item/1068-kultura-pervoj-respubliki.
- “Austria-Hungary | History, Definition, Map, & Facts | Britannica,” June 18, 2024. https://www.britannica.com/biography/Tomas-Masaryk.
- Biographics. Tomáš Masaryk: The Father of Czechoslovakia, 2020. https://www.youtube.com/watch?v=JJkK-A0Hkos.
- “Czechoslovakia | History, Map, & Facts | Britannica,” May 17, 2024. https://www.britannica.com/place/Czechoslovakia.
- “Czechoslovakian President Address | C-SPAN.Org.” Accessed July 5, 2024. https://www.c-span.org/video/?10917-1/czechoslovakian-president-address.
- Eliza. “Happy Birthday to Smetana’s ‘The Moldau’!,” April 3, 2022. https://interlude.hk/on-this-day-4-april-bedrich-smetana-vltava-the-moldau-was-premiered/.
- Enkhzhargal, Dagwasümberelijn. Bügd najramdakh Chjekh uls: tüükh, sojol, uls tör, edijn zasag Mongol uls – Bügd najramdakh Chjekh ulsyn kharilcaa. Ulaanbaatar: MUIS-ijn khewlekh üjldwer, 2021.
- Ethics and Culture. “Vaclav Havel and the Power of the Powerless,” March 9, 2021. http://www.ethicsandculture.com/blog/2021/vaclav-havel-and-the-power-of-the-powerless.
- Google Arts & Culture. “President Tomáš Garrigue Masaryk.” Accessed June 29, 2024. https://artsandculture.google.com/story/president-tomáš-garrigue-masaryk/JgVhxLb7bBcA8A.
- Jan24. Tomáš Garrigue Masaryk, 2014. https://www.youtube.com/watch?v=LYWXRexth9g.
- Křištanová, Dita. 100 Významných Českých Osobností. Říčany: Nakladatelství SUN, 2019.
- Noble, Thomas F. X. et al. Western Civilization: The Continuing Experiment. 3rd ed. Boston: Houghton Mifflin, 2002.
- Rinchen, B. “Эртний Чех Домог, Тууж.” Бямбын Ренчин Vol. 4. Ulaanbaatar: Nepko Publishing, 2018.
- “Tomáš Masaryk | Founding Father of Czechoslovakia | Britannica.” Accessed June 28, 2024. https://www.britannica.com/biography/Tomas-Masaryk.
- “Либушины Пророчества На Сказка.Ру.” Accessed June 28, 2024. https://www.skazka.ru/story/irasek/libushiny-prorochestva/?ysclid=lxtxn3n299167055297.
- «Философ На Троне. Томаш Масарик», 2017. https://www.youtube.com/watch?v=eIOR7Um69zw.