Бусдын нэрийг хуурамчаар барих, шударга бусаар өрсөлдөх явдал өнөөгийн монголын нэгэн дүр зураг болжээ. Ийм үеийг хамжлагат тогтолцоо нуран унасны дараах эрин үед Европчууд нэгэнтээ туулан өнгөрүүлж, өдгөө дэлхий даяар үйлчилж байгаа Парисын хэлэлцээрийг 1883 онд анх батлаж байсан юм. Монголчуудын хувьд шударгаар өрсөлдөх нөхцлийг бүрдүүлэх Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээнд заасан бэлэн жор бий ч манай “туулайчдын клуб” ийм зүйл хүсдэггүйд асуудлын гол нь байдаг болов уу.
Даварсаар давгийн оронд
Бусдын нэрийг барьж, хууран мэхлэх нь Монгол Улсын Засгийн газрын нэрийг барих дээрээ тулжээ. Эхний жишээ, “Засгийн газрын мэдээ” гэх нэртэй сонин Монгол Улсын Засгийн газрын сонин биш ажээ. Энэ нь Худалдаа Хөгжлийн Банкны эзэмшилд 2014 оноос хойш өдгөө хүртэл байгаа гэдгийг олон улсын судалгаанд тэмдэглэсэн байна.
Хоёр дахь жишээ, Монголын Үндэсний Их Сургууль гэх хувийн сургууль (МҮИС). Урьд өөр нэртэй байж байгаад 2012 онд энэ нэрийг авсан байна. Энэ сургуулийн лого, нэрийн товчлол нь Монгол Улсын Их Сургуультай (МУИС) их төстэй. Ийнхүү улсын их сургуулийн нэрийг ашиглах замаар “сайн сургууль” гэсэн ойлголтыг иргэдэд төрүүлж, шударга бусаар өрсөлдөөний давуу тал олж авдаг байна. Бүр төрийн сайд нь энэ сургуулийг “дийлэхгүй” байгаагаа учирлаж хэвлэлээр гомдоллосон байх юм.
Хууль бий, гэхдээ…
Өрсөлдөөний тухай хуулийн анхны төслийг 1990-ээд оны үед герман хуульчдын зөвлөснөөр бүтээсэн тул холбогдох герман хуулийн үзэл санаа болон Монгол Улсын нэгдэн орсон Парисын хэлэлцээрийг баримталж хуулиа тайлбарлавал “Засгийн газрын мэдээ” сонин гэсэн нэрийг Өрсөлдөөний тухай хуулийн 12.1.10-ын дагуу Засгийн газраас бусад хувийн этгээд эзэмших ёсгүй юм.
Их сургуулийн нэрийн маргааны тухайд 2013 онд Өрсөлдөөнийг зохицуулах газар хувийн сургуулийг “National University of Mongolia” гэсэн нэрийг англиар хэрэглэж болохгүй гэж шийдвэр гаргасан байна. Улмаар Монголын Үндэсний Их Сургууль гэсэн нэрийг бүртгэж авсан нь Улсын бүртгэлийн тухай хуулийг зөрчсөн гэсэн албан ёсны дүгнэлт гарсан байна.
Өрсөлдөөнийг зохицуулах газар дээрх арга хэмжээний талаар 2013 оны 10-р сард олон нийтэд мэдээлсэн байдаг. Гэтэл 2013 оны 12-р сард Оюуны өмчийн газар Монголын Үндэсний Их Сургуулийн логог бүртгэж, барааны тэмдгийн гэрчилгээ олгосон байна (Бүртгэлийн № 40-0012492).
Өдгөө Монгол Улсын Засгийн газар болон Улсын Их Сургууль нь тус сонин, хувийн их сургуулийн нэрийг хэрэглүүлэхгүй байх хуулийн арга хэмжээг Өрсөлдөөний хуулийн дагуу авахуулах боломжтой хэвээр байгаа. Энд хуулийн үзэл санаагаа Парисын конвенцын дагуу тайлбарлаж, мөн Иргэний хууль, Иргэний процессын хуулийг хэрэглэж илүү үр дүнтэй арга хэмжээг авах боломжтой.
Нууц эзэд
Монгол Улсын Засгийн газар яагаад Худалдаа Хөгжлийн Банкны эсрэг арга хэмжээ авахгүй байна вэ? гэсэн асуулт гарч ирж байна. Худалдаа Хөгжлийн Банк нь Монгол Улсын Засгийн газрыг хувьчилж аваагүй л байлтай. Хувьчлаад авчихсан бол “Засгийн Газрын Мэдээ”-гээ эрхлээд эзэн нь юмаа мэдэж эрэг нь усаа хаших цаг. Ингэхэд Засаг төрийн маань жинхэнэ эзэн хэн бэ? Худалдаа Хөгжлийн Банкны 65.83 хувийг Люксембург Улсад бүртгэлтэй компани эзэмшдэг. Люксембург нь оффшор бүс тул бидний жинхэнэ эзэн хэн ч байж болно.
Дээрхтэй ойролцоо асуулт мөн л их сургуулийн нэрийн маргаанд гарч байна. Ингэхэд ер нь Монголын Үндэсний Их Сургууль гэгчийн цаад эзэн нь хэн бэ? Төр хүчгүйдэж байхыг бодоход овоо гарууд бололтой юм.
Процесс
Монголын хууль хэрэгжүүлэх тогтолцоо нэн төвөгтэй, өртөгтэй. Хууль хэрэгжүүлэх эрх мэдлийг Засгийн газрын олон агентлаг хоорондоо хувааж эдэлдэг. Их сургуулийн нэрийн маргаан гэхэд л улсын бүртгэл, өрсөлдөөн, оюуны өмчийг хариуцсан гурван тусдаа агентлагийн харьяалах асуудал ажээ. Ингэхдээ нэг, нэгнийхээ шийдвэрийг үгүйсгэх ч тэдэнд асуудал биш гэдгийг Өрсөлдөөнийг зохицуулах газар нь шийдвэр гаргаад удаагүй байхад Оюуны өмчийн газар барааны тэмдгийн бүртгэл хийж байгаа дээрх жишээ харуулж байна.
Энэ бүхэнд шүүх ямар ч нөлөөгүй. Маш төвөгтэй захиргааны маргаан шийдвэрлэх процессын ачаар шүүхэд өрсөлдөөн, оюуны өмчийн маргаан очих боломж бараг байхгүй. Жишээ нь 2012-2015 оны хооронд ердөө ганц, хоёр оюуны өмчийн маргаан шүүхэд очсон гэж Оюуны өмчийн газар мэдээлсэн байна. Ингэж нэг юм шүүхэд очих болоход өрсөлдөөн, оюуны өмчийн маргааныг гэхэд л Захиргааны хэргийн шүүх, Иргэний хэргийн шүүх гэсэн хоёр тусдаа шүүхээр явж шийдвэрлүүлэх болно. Эцэст нь шүүхийн шийдвэр гаргуулж авлаа гэж бодоход Шүүхийн Шийдвэр Гүйцэтгэх Газар гэдэгтэй нүүр тулна…
Энэ нэн төвөгтэй процессын давуу талыг “туулайчдын клуб” эдэлдэг. Жирийн иргэдэд бол байцаагчийн дарамт л хангалттай.
Хонгилын үзүүрт гэрэл
Оюуны өмч, шударга бус өрсөлдөөний маргааныг ямар нэг Засгийн газрын агентлаг дунд нь оролцохгүйгээр иргэний хэргийн шүүх шууд хянан шийдвэрлээд, шүүхийн шийдвэрийн биелэлтийг шүүх өөрөө хариуцаад шууд хангуулдаг илүү хялбар, хямд тогтолцоог хүн төрөлхтөн бүтээчихсэн. Ийм тогтолцооны зарчмыг Дэлхийн Худалдааны Байгууллагын гэрээ, хэлэлцээрт заасан тул дэлхий даяар авч хэрэгжүүлж байна.
Бусад улсад иргэдийг төөрөгдөлд оруулах, оюуны өмчийн эрхийг зөрчсөн мэдээ, мэдээллийг иргэний хэргийн шүүхийн шийдвэрийн биелэлтийг урьдчилан баталгаажуулах замаар хэдхэн цагийн дотор таслан зогсоодог. Ингэж зогсоосны дараа хэргийг шүүх үргэлжлүүлэн хянах замаар эрхтэй гэж байгаа этгээд, эрх зөрчсөн гэж байгаа этгээдийн аль алиных нь хүний эрхийг хүндэтгэж асуудлыг эцэслэн шийддэг. Монгол Улсын хувьд одоогийн үйлчилж байгаа иргэний процесын хуулийн хүрээнд ийм практик нэвтрүүлэх бүрэн боломжтой ч дээр өгүүлсэнчлэн иргэний хэргийн шүүхэд хэрэг очих боломжгүй байдаг юм.
Өнөөдөр гуравхан сая монголчууд хуулийн хэрэгжилтийн нүсэр тогтолцоог бүтээгээд, тэрнийхээ зардлыг даахгүй ядуу зүдүү, гундуу амьдраад, эцэстээ тэр агентлаг, засаг төрийн цаад эзэн нь хэн бэ? гэдэг асуултыг өөртөө тавиад сууж байна. Энэ байдлаасаа гарахын тулд дэлхийн жишгээ л дагаж өөрчлөгдөж, шинэчлэгдмээр байна.
2018 оны 10-р сар