Чөлөөт, шударга өрсөлдөөнийг бүрдүүлсэн зах зээлийн эдийн засагт хүн бүр өрсөлдөөнд оролцох, улмаар эдийн засгийн амжилт гаргаж, чинээлэг амьдрах боломжтой байх ёстой. Чингэхдээ төрийн хууль нь бодит үр дүн, амжилтын өрсөлдөөнийг нөхцөлдүүлж өгөх ёстой байдаг. Иймээс төрийн гүйцэтгэх нэг гол үүрэг бол бодит ажил хийж, бодит үр дүн гаргахгүй байж зүгээр суугаад мөнгө олох, бусдыг мөлжих хандлага буюу шударга бус өрсөлдөөнийг хязгаарлаж, хорих явдал юм.
Өрсөлдөөнт эдийн засгийн тогтолцооны сул тал нь өнөөдөр олсон байр суурь нь маргааш үгүй болж болно. Энэ баталгаатай бус байдал нь байнга хөгжих, хөдөлмөрлөх, идэвхтэй байх шахалт болдог тул зүгээр суугаад мөнгө олох хүсэлтэй хүмүүст тун зохимжгүй тогтолцоо. Даруухан, энгийнийг нь гайхан шагширдаг гадаадын саятан хөрөнгөтнүүдийг ийм баталгаагүй, байнга ажиллуулдаг шахалттай тогтолцоо нь төрүүлж, хүмүүжүүлж байдаг. Энэ баталгаагүй тогтолцооны хамгийн гайхамшигтай давуу тал бол шинээр сэтгэн бодох, шинийг бүтээх, өрсөлдөх, уралдах хүч чадал, тэмүүллийг урамшуулж байдаг явдал. Өрсөлдөөнт эдийн засаг нь феодалын дарангуйлал, социализм нэртэй нэг намын дарангуйлал, зах зээлийн эдийн засаг нэртэй нам-компаниудын хуйвалдааны сүлжээний тогтолцооноос хамаагүй дээр тогтолцоо. Учир нь эдгээр дарангуйлал, хуйвалдааны тогтолцоонд цөөн хэд нь улс орны баялагийг дангаар захирч, дийлэнх олонх нь муу цалинтай, итгэл найдвар, сонголт багатай амьдрах ёстой болдог. Орчин цагийн нүүдэл суудал, гадаад руу дайжих хүслийг энэ дарангуйллаас зугтаах нэг оролдлого гэж тайлбарлаж болно.
Социалист тогтолцоо нуран унаад 26 жил болж байгаа хэдий ч ихэнх монголчуудын хувьд төр нь чөлөөт, шударга өрсөлдөөнийг нөхцөлдүүлэх ёстой гэсэн ойлголт бүдэг бадаг хэвээр л байна. Бодит үр дүн, бодит хөдөлмөр, өрсөлдөөнт тогтолцоог бүрдүүлэх сэтгэлгээ дутаж байгаагийн нэг жишээ нь өнөөгийн Барааны тэмдэг, газар зүйн заалтын тухай хууль.
Барааны тэмдгийн хууль нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нэр, шошгыг улсад бүртгүүлэх замаар тэрхүү нэр, шошгыг дангаар эзэмших боломжийг олгодог. Бат хэмээх сэргэлэн залуу “БАТЫНХ” гэдэг нэрийг хаалга, цоожны үйлчилгээ үзүүлэхэд зориулж Оюуны өмчийн газар бүртгүүлээд, Цолмон, Жавхаа гэх мэт бусад сэргэлэн залуус “БАТЫНХ”, “БАТЫНХАА”, “БАТЫНХ ШҮҮ”, “ЖИНХЭНЭ БАТЫНХ” гэсэн нэртэй хаалга, цоожны үйлчилгээг үзүүлэхийг хориглож, дуурайн хийснийг “бут авах” боломжтой болох ёстой юм л даа.
Бараа, бүтээгдэхүүний нэр, шошгыг дангаар өмчлөх эрхийг жишээ нь Европт хуулийн давхар шаардлага, шахалтгүйгээр төрөөс зүгээр өгдөггүй. Тухайн барааны тэмдгийн өмчлөгч нь бараа, үйлчилгээ санал болгож, улсын эдийн засагт оролцож, идэвхтэй байх үүрэгтэй байдаг. БАТ нь “БАТЫНХ” гэсэн шошготой хаалга, цоожоо үйлдвэрлэх ёстой, түүнийгээ худалдах үүрэгтэй. Барааны тэмдгийг бүртгүүлсний дараа таван жилийн дотор хаалга, цоожоо үйлдвэрлэж эхлээгүй бол “БАТЫНХ” гэсэн шошгын эрхээ алдаж, улсын бүртгэл нь цуцлагдаж, өөр бусад хэн нэгэн ийм нэрийг дахин бүртгүүлэх боломжтой болдог. Үүнийг “хэрэглэхгүй бол хүчингүй болох” нөхцөл гэдэг.
Монголын хувьд Барааны тэмдгийн хуульд “хэрэглэхгүй бол хүчингүй болно” гэсэн зүйл заалтыг оруулж өгөөгүйн дээр өнөөдөр Барааны тэмдгийн бүртгэл, шүүлт, хүчинтэй хугацааг сунгахад улсаас маш бага хураамж авдаг. Улс бүхэл бүтэн нэр, шошгын өмчлөх эрхийг үнэгүй шахам бэлэглэж байна. Энэ тогтолцооны үр дүнд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ санал болгож, улсын эдийн засгийн амьдралд идэвхтэй оролцож, ажил хийх хүсэлгүй атлаа шошгоор баяжих хүсэлтэй хүмүүсийн тоо олширсоор байна.
Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид, худалдааныхан өөрийнх нь худалдсаар ирсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нэр, шошгыг өөр нэг нь Оюуны өмчийн газар очоод аль хэдийн бүртгүүлчихсэн байхыг нэгэн өдөр олж мэдэх эрсдэл үүсэж байна. Ийм тохиолдолд эдгээр үйлдвэрлэгч, худалдаачид тэдгээр бүртгэлийн эзэдтэй барааны тэмдгийн эрх шилжүүлэх эсвэл зөвшөөрөл авах хэлэлцээр хийхээс өөр аргагүй байдалд ордог. Шинээр бизнес нээсэн эрч хүчтэй залуус бизнес хийхгүй, ажил хийхгүй байж шошго зараад, бусдыг мөлжих хүсэлтэй компанийн захирал гэгчтэй маргалдаж, цагаа дэмий алддаг. Үүний дээр барааны тэмдгийн бүртгэлийн эзэн болсон нь “мөнгө” гэж хардаг хүмүүс ингэж бодож байгаагаасаа ичих ч үгүй хэлнэ, “би эрхтэй” гэж дайрна. Зүгээр сууж байгаад шошго зараад, бусдыг мөлжөөд амьдрах боломжийг хууль нь олгож байгаа юм чинь арга ч үгүй биз. Тэр ч бүү хэл ямар нэг бусдад танигдаж, хайрлагдсан бүтээгдэхүүний брэнд монголын зах зээл дээр бий болгоогүй байж “лицензийн гэрээ” байгуулж, жил бүр лицензийн хураамж авах “мөрөөдлөө” албан ёсоор, бат итгэлтэйгээр гэрээний нөхцөл болгож санал тавина.
Шошго зараад мөнгө олох итгэл нь тамга, албан тушаал зараад баяжих эсвэл зүгээр сууж байгаад уул уурхайн хишиг хүртэх ерөнхий хийрхлийн өөр нэг биежсэн хэлбэр бололтой юм. Мөн бодит үр дүн, эдийн засгийн хувь нэмрийг урамшуулах чөлөөт, шударга өрсөлдөөний сэтгэлгээ, тогтолцоо бүрэлдээгүй байгаагийн нэг тод жишээ.
2018 оны 8-р сар