I
Олон нийт Эрдэнэт хотын жишгээр Оюу Толгой компаниас бүтээн байгуулалт хийхийг шаарддаг. Энэ нь бидний хуучин тогтолцооны үеэс өвлөгдөж ирсэн сэтгэлгээний нэг илрэл юм. Монголын нийгмийн энэ онцлогийг 2013 оны НҮБ-ын тайланд: “Уул уурхай бүхий сумдад бизнесийн байгууллагууд эмнэлэг, сургууль барих хэрэгтэй гэсэн хүлээлт байна. Ийм зүйлийг Засгийн газар хариуцах ёстой, бизнесийн байгууллагууд ядаж гэрээ эсвэл хуулийн шаардлагын дагуу ийм үүрэг хүлээх хэрэгтэйг ч дурдахгүй байна.” гэж тэмдэглэжээ.[i]
Олон нийтийн хүлээлт ийм байгаа тул голчлон Рио Тинто компанийн эзэмшилд байдаг Оюу Толгой компани нь Өмнөговь аймагт сургууль, цэцэрлэг барихыг санхүүжүүлж буй нь хэн хүний гайхшийг төрүүлэх зүйл биш. Мэдээж ийм санхүүжилт нь багачууд, сурагчид гээд давуу тал шууд олж авах нийгмийн бүлэгт тустай хэдий ч Оюу Толгой гэх мэт томоохон уул уурхайгаас монголчууд юу шаардах ёстой талаар нийгмийн нэгдсэн ойлголцол, зөвшилцлийг шинээр бүрдүүлэх шаардлагатай болжээ. Энэхүү нийгмийн зөвшилцөл нь илүү чанартай амьдралын нөхцөл, амьдрах орон зай, баталгаатай ирээдүйд чиглэсэн иргэдийн урт хугацааны ашиг сонирхлын үүднээс байх ёстой юм.
II
Даяарчлагдсан дэлхийд дан ганц өөрийнхөө явцуу хүслийг тулгах бус харин гадны хөрөнгө оруулагч гэх мэт бүх талын ашиг сонирхлыг харгалзаж үзсэн, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөх түвшинд нийгмийн зөвшилцлийг бүрдүүлэхийг эрмэлзвэл зохилтой. Үүнд холбогдож олон улс даяар хариуцлагатай уул уурхайн санаачилга нь улс орнууд аль зүгт явж, сэтгэж байна вэ? гэдгийг ойлгох нэг боломж олгож байна.
Саяхан нийтлэгдсэн Хариуцлагатай Уул Уурхайн Индекс (ХУУИ) гэх дэлхийн 30 том уул уурхайн компани, тэдгээрийн 127 уурхайг хамруулсан олон улсын судалгаанд Рио Тинто компани, Оюу Толгой уурхай багтжээ.
ХУУИ нь олон нийтэд нээлттэй мэдээлэлд суурилсан судалгаа юм. Судалгаанд уурхайн ажилчид, уурхай буй улс, нутаг орны иргэд, байгаль орчин болон эдийн засгийн хөгжлийг уул уурхайн компаниуд бодлого, үйл ажиллагаандаа хэрхэн харгалзаж байгааг дүгнэжээ.
ХУУИ-ийг жишээ болгож авбал, монголын олон нийт уул уурхайн компаниудаас (1) уул уурхайгаас өөр салбарт хэрэг болох мэдлэг, ур чадварыг манай улсын иргэдэд өгөхөд хүчин чармайлт гаргах, (2) байгаль орчны (агаарын чанар, усны хүртээмж, усны чанар, биологийн төрөл зүйлд) сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, түүнийг багасгах арга хэмжээ авах, (3) уурхайн хаалт, гамшгаас урьдчилан сэргийлэхийг санхүүжүүлэх эх үүсвэр баталгаатай байх, (4) уурхайн ажилчдын тоог их хэмжээгээр цөөлөх үед тэдэнд шинэ ажилд шилжих зохих боломж, эх үүсвэрийг гаргаж өгөх гэх мэт хүлээлт, шаардлагыг тавих нь зүй ёсны зүйл ажээ.
III
ХУУИ нь эхний ээлжинд Рио Тинто гэх мэт дэлхий даяар үйл ажиллагаа явуулж байгаа компанийн олон улс дахь бодлого, үйл ажиллагааг тодруулах зорилготой байв. Уурхайн түвшин дэх мэдээлэл нь компанийн үйл ажиллагааг бодит жишээгээр харуулахад чиглэжээ. ХУУИ-ийн үнэлгээ нь уурхайн түвшинд (1) улс, орон нутгаас уурхайд ханган нийлүүлэлт хийх, (2) улс, нутгийн иргэдийг ажилд оруулах, (3-4) нутгийн иргэд болон ажилчдын санал гомдол, (5) усны хэмжээ/чанар, (6) биологийн төрөл зүйлийн гэсэн зургаан үзүүлэлтээр үйл ажиллагаагаа хянаж, мэдээлж байгаа эсэхийг авч үзсэн байна.
Аргентинийн нэг уурхайн хамт Оюу Толгой уурхай нь бусад улсын уурхайтай харьцуулахад илүү ил тод байна гэж судалгаанд тэмдэглэжээ. Энэхүү ил тод байдлын харьцангуй сайн үзүүлэлт нь Олон Улсын Санхүүгийн Корпорацийн зүгээс Оюу Толгойд ил тод байдлын шаардлага тавьдагтай холбоотой ажээ. Чингэхдээ ХУУИ нь уул уурхайн компаниас нийтэлсэн мэдээлэл нь хэр чанартай болох, компанийн үйл ажиллагаа нь бодит байдал дээр хэр сайн байгаад ямар нэг дүгнэлт хийхийг зориогүй байна. Ингэхээр компанийн зүгээс өгч байгаа мэдээллийг үнэлж, дүгнэж үзэх нь нэн ялангуяа монголын Засгийн газар болон улс төрийн намууд, иргэний нийгмийн хариуцах асуудал ажээ.
IV
ХУУИ-ээс Оюу Толгой компанийн нийтлэж байгаа мэдээллийг монголын Засгийн газар хэр өргөн хүрээнд, тууштай хянаж, үнэлж дүгнэж байна вэ?, энэхүү үнэлэлт дүгнэлтдээ үндэслэж хэрхэн бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлж байна вэ? гэсэн асуулт гарч байна. Монголын Засгийн газар бол монголчуудын нийтлэг эрх ашгийн төлөө үйл ажиллагаа явуулах ёстой ардчилсан институт билээ.
Үүнд холбогдож ЗГХФ гэж монголоор товчилдог олон улсын өөр нэг санаачилгын 2017 оны тайланг дурдах нь зүйтэй юм. Тус тайланд уул уурхай нь иргэдийн амьдрал ахуйд хэрхэн нөлөөлж байгаатай холбоотой Засгийн газраас тогтмол гаргадаг мэдээлэл, тайлангийн тогтолцоо гэж Монгол улсад байхгүй бололтой гэж тэмдэглэжээ. Үүний дээр ЗГХФ-ын зүгээс байгаль орчны нөлөөллийг (усны чанар/хэмжээ, биологийн төрөл зүйл эсвэл уурхайн хаалт гэх мэт) ажиглах, хянах монголын Засгийн газрын чадамж сул байгааг онцолсон байна.
2018 оны 7-р сар
[i] Хүний эрх, үндэстэн дамжсан корпорациудын болон бусад бизнесийн асуудлаарх Ажлын хэсгийн Монгол Улсад зочилсон тайлан (2012 оны 10-р сарын 8-18), A/HRC/23/32/Add.1, https://www.ohchr.org