“Бидний багад хүмүүс төрд итгэдэг байжээ. Аав, ээж цагдаагийн хэлтэс рүү их гүйлгэдэгсэн. Одоогийн хүмүүс гэмт хэрэг гарсан ч цагдаад мэдээлэхгүй. Цагдаа асуугаад ч дуугарахгүй.”,
Нийслэлийн алслагдсан дүүргийн цагдаагийн хэсгийн ахлагч.
Энэ нийтлэлээр төрд итгэх иргэдийн итгэлд холбогдох бүтцийн шинжтэй сорилтын нэг болох Монгол улс дахь шүүгчийн хараат бус байдлын тухай түүхчилж тоймлон танилцуулъя.
Социализмын үе
1990 оны өөрчлөлт, шинэчлэлээс өмнө шүүгчдийг нутгийн иргэдийн хурал болон аймаг, районы Ардын Депутатын Хурлаас гурван жилээр, Дээд шүүхийн шүүгчийг Ардын Их Хурлаас таван жилийн хугацаатай сонгодог байв. Шүүхүүд нь Сайд Нарын Зөвлөл, Шүүх Яамны шууд удирдлагад байв. Шүүгчид нь тухайн шүүхийн тэргүүн шүүгчийн (буюу Шүүх Яам, Намын дарга гэх мэтийн) зааврыг дагах үүрэгтэй байсан. Шүүхээр шийдүүлэх хэргийг тухайн шүүхийн тэргүүн шүүгч шүүгчдэд хуваарилж өгдөг байв. Энэхүү тогтолцоонд шүүгч нь хүний эрхийг хамгаалж, нийгмийн зөвшилцлийг хангахаас илүү социалист системийг хамгаалах, “насанд хүрсэн хүнийг” социалист зарчмаар “хүмүүжүүлэх” үүрэг хүлээдэг байв. Өөрөөр хэлбэл, шүүгч анхнаасаа “нэг талд гарсан” байв. Прокурор нь шүүх хуралдаанд төрийг төлөөлдөг байсан тул шүүгчид прокурорын амыг харахаас өөр аргагүй байдалтай байсан. Дээд шатны шүүх нь доод шатны шүүхээс хэргийг татаж авч, анхан шатны журмаар шийдэх эрхтэй байсан тул доод шатны шүүхийн шүүгчид дээд шатны шүүхийн зааврыг урьдчилж авч шийдвэр гаргах нөхцөл бүрдсэн байлаа.
1994 болон 2002 оны шинэчлэлүүд
1992 оны Үндсэн хуульд шүүгчийн хараат бус, бие даасан байдлыг тунхагласан. Гүйцэтгэх засаглалаас тусдаа Шүүх засаглал гэж төрийн гурван гол үндсийн нэг бие даасан салбарыг бий болгох эх суурь тавигдсан. Шүүгчийг сонгодог тогтолцоог халж, хууль зүйн дээд боловсролтой, хуульчдын мэргэшлийн шалгалт өгсөн, ажлын туршлага олж авсан, тодорхой насанд хүрсэн хүнийг бүх насаар нь шүүгчээр томилох хуулийн шинэчлэлийг хийсэн.
Хэдийгээр 1994, 2002 оны шинэчлэлүүд нь Шүүх засаглал хэмээх бие даасан засаглалын салбарыг бий болгох суурийг тавьсан боловч шүүх, шүүгчид нь жилийн төсөвтэй холбоотой асуудлаар Улсын Их Хурал болон Ерөнхийлөгчийн нөлөөнд байсаар ирсэн. Шүүгчийг томилох, чөлөөлөх эрхийг Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлийн (ШЕЗ) санал болгосноор эдлэх эрхийг Ерөнхийлөгчид олгосон. Чингэхдээ ШЕЗ нь өөрөө шүүгчдийн өөрсдийнх нь гарт байдаг, жинхэнэ утгаараа шүүгч хэмээх мэргэжилтний зөвлөл байсан юм (тухайн мэргэжилтний зөвлөл нь сайн, муу байсан эсэх нь шүүх засаглалын бие даасан байдал буюу бүтцийн асуудлаас тусдаа асуудал юм!). Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь ШЕЗ-ийн 14 гишүүний зөвхөн нэг гишүүнийг л томилох эрхтэй байв.
Шүүхэд ирсэн хэргийг тойргийн зарчмаар хуваарилах замаар хэргийг тодорхой нэг шүүгчид оноож өгөхгүй байх, ингэснээр шүүгч хэмээх нийгмийн эв нэгдэл, зөвшилцлийг хангах үүрэгтэй “хөндлөнгийн шинжээч мэргэжилтэн” ажиллах нөхцөл, итгэлцлийг хангах ёстой тогтолцоог германы мэргэжилтнүүдийн тусламжтайгаар бий болгосон.
Дээд шатны шүүх нь доод шатны шүүхээс хэргийг татаж авах эрхийг “халаасандаа” байлгаж байх замаар доод шатны шүүхэд “заавар өгөх” эрхийг хадгалах боломжтой тогтолцоог халсан боловч Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 2011 оны шинэчлэлээр дахин сэргээсэн юм. Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 15.4.-т “Монгол Улсын Дээд шүүх шаардлагатай гэж үзвэл ямар ч хэргийг татан авч анхан шатны журмаар хянан шийдвэрлэх эрхтэй.” гэж заасан байв.
2013 оны шинэчлэл
“Шүүхийн шинэтгэлийн багц хууль” гэсэн нэртэй шинэчлэл нь шүүх засаглалд “хувьсгал” хийсэн юм. Шүүгчийг томилох, чөлөөлөх Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг улам өргөжүүлсэн. ШЕЗ-ийн гишүүдийн тоог 5 болгож багасгаж, тэднийг бүгдийг нь Ерөнхийлөгч томилдог болсон. Ингэснээр бие даасан шүүх засаглалын зарчим алдагдаж, Ерөнхийлөгч хэмээх улс төрчийн гарт бүр мөсөн шилжсэн билээ. Шүүхийн Захиргааны тухай хууль болон холбогдох бусад хуулиуд нь ШЕЗ-ийг хуучин Шүүх Яамтай ойролцоо байр сууринд аваачсан гэдгийг энд тэмдэглэх хэрэгтэй, Дефакто Газет № 14. Хэргийг тойргийн журмаар хуваарилах зарчмыг мөрдөж байгаа ч энэ нь зарим талаар алдагдаж ирсэн.
Эргэцүүлэл
Шүүх хэмээх “хуулийн мэргэжилтнээс бүрдэх хөндлөнгийн маргаан таслах салбарыг” бэхжүүлэх замаар улсын дотор нийгмийн зөвшилцлийг бүрдүүлэх тогтолцоо улам бүр алдагдаж байна. Өнөөдөр улс төрчидтэй холбоотой “шоронд явлаа”, “шоронгоос гаргачихлаа” гэдэг кино зохиол гэмээр өрнөл бүхий мэдээллийг нийгэм өдөр бүр шахам хүлээж авч байна. Ийм үед ард иргэд төрд, шүүхэд, төрийн цагдаад итгэх үү? Төрд итгэхгүй иргэд нь гэмт хэргийг мэдээлэхгүй, хөөцөлдөхгүй бол улсын дотор эмх журмыг хэн сахиулж, иргэнийг гэмт хэргээс хэн хамгаалах вэ?
Энэ улсын олон мянган жирийн цагдаа, прокурор, шүүгчид 1990 оноос хойших шилжилтийг даван туулж, улс оронд эмх журмыг сахиулахад өөрийн хувь нэмрээ оруулж ирсэн. Орчин үеийн гэх шүүхийн шинэчлэл чинь энэ мэргэжилтнүүдийнхээ хамтын хяналтаас төрийг улам бүр гаргаж, улс төрчдийн гарт “зэвсэг” болгож өгөх суурийг тавьчихсан юм биш үү?
2018 оны 6-р сар