Монголын өнөөгийн төрийн тогтолцоо нь улс төрчид шүүхийг өөрийн хэрэгсэл болгох үүд хаалгыг нээж өгдөг, Дефакто газет № 14. Саяхан Улсын Дээд Шүүх (УДШ), Үндсэн хуулийн Цэц (Цэц) хоёр албан бичиг шидэлцэж, түүнийгээ интернетээр нийтлэж нийтийн өмнө, ил тодоор бяцхан сөргөлдсөн.
Цэц нь МУ-ын Үндсэн хуулийн хяналтын байгууллага. Цэцийг шүүх мөн эсэх тухай өнгөрсөн 25 жилийн туршид нэлээд маргаж, мэтгэлцэж иржээ. Цэц нь өөрийгөө Үндсэн Хуулийн Шүүх гэж нэрлэдэг боловч Герман, Франц гэх мэт Европын улсуудын процессын хуулийн өнцгөөс харвал энэ нь шүүх гэхээсээ илүү парламентын өргөдлийн байнгын хороотой ойролцоо юм (Дефакто газет № 18).
2005 онд Цэц Засгийн Газрын шийдвэрийг Захиргааны хэргийн шүүх хянаж болохгүй гэсэн дүгнэлт гаргасан. Өнгөрсөн УИХ-ын үед баталсан шинэ хуулиудын дагуу Захиргааны хэргийн шүүх Засгийн Газрын шийдвэрийг хянах эрхтэй болсон. Үүний дагуу 2016 оноос хойш Захиргааны хэргийн шүүх Эрдэнэтийн 49 хувь болон өвөл ба хаврын морин уралдаан гэх мэттэй холбоотой Засгийн газрын шийдвэрийг хянасан.
2018 оны 4-р сарын 2-ны өдөр Цэцийн дарга Д.Одбаяр УДШ-ийн Ерөнхий шүүгч Ц.Зоригтод “Шүүхийн үйл ажиллагааг Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрт нийцүүлэх тухай” албан бичиг ирүүлж, уг бичигтээ “…Захиргааны хэргийн шүүх Засгийн газрын шийдвэрийн талаарх маргааныг хянан шийдвэрлэж байгаа буруу практикийг залруулж, хуулийг зөв хэрэглэх”-ийг шаарджээ. Энэхүү шаардлагыг интернетэд тавьж, нийтийн шүүмж, хэлэлцүүлэг өрнөж, телевизийн мэтгэлцээн хүртэл зохион байгуулагдсан. 2018 оны 5-р сарын 4-ны өдөр УДШ-ийн нийт шүүгчдийн хуралдаан болж Цэцийн даргын “хүсэлтийг хангахаас татгалзлаа” гэдгээ УДШ олон нийтэд вэб хуудсаараа дамжуулж мэдээлсэн.
Цэц, УДШ-ийн хоорондын маргаанд холбогдох хэлэлцүүлэг нь Засгийн газрын шийдвэрийг Захиргааны хэргийн шүүх хянах ёстой эсэх, хэрэв тийм бол ямар хүрээнд хянах вэ? гэдэгт төвлөрч өрнөсөн байна. Энд юуны өмнө яагаад Цэц, УДШ олон нийтийн өмнө “сөргөлдөх” болов? гэсэн асуудлыг Үндсэн хуулийн эрх зүйн процессын талаас нь хариулах нь зүйтэй юм.
Монгол Улсад иргэд өргөдөл, мэдээлэл гаргах замаар Цэцэд ханддаг (Дефакто газет № 18). Энэ нь европын Үндсэн хуулийн эрх зүйн өнцгөөс харвал маш хачирхалтай тогтолцоо юм. Учир нь энэ тогтолцоог улс төр, бизнесийн явцуу сонирхолтой бүлэглэлүүд Цэц рүү “иргэн” илгээх замаар урвуулан ашиглаж, нэгэнт УИХ-аар шийдсэн асуудлыг дахин босгож ирж, “ашиг сонирхлын төлөөх тэмцэл” хэмээх тоглоомоо дахин эхлүүлэх боломж олгож байна.
Европт Үндсэн хуулийн шүүх нь Шүүхийн тогтолцооны хамгийн эцсийн шат байдаг. Иргэд өөрийн эрхээ хамгаалуулахын тулд эхлээд Улсын Дээд Шүүх хүртэл гурван шатны шүүхээр явж байж эцэст нь Үндсэн хуулийн шүүхэд үндсэн эрхээ хамгаалуулахын тулд хандах эрхтэй болдог. Энэ нь ердийн шүүхүүд хуулийг анхнаасаа Үндсэн хуулийн үзэл санаанд нийцүүлж тайлбарлах, иргэний эрхийг хамгаалах нөхцлийг бүрдүүлээд зогсохгүй, Үндсэн хуулийн шүүхийн өмнөх шийдвэрүүдийг бүх шатны шүүхүүд төдийгүй парламент, Засгийн газар заавал анхаарч, хэрэглэх, дагах шаардлага, тогтолцоог бүрдүүлдэг.
Европын Холбооны улсуудад иргэний эрх зөрчигдсөн, түүнийг сэргээхээс үл хамаарч ерөнхий (абстракт) байдлаар Үндсэн хуулийн шүүхэд хандах боломж байдаг. Ерөнхий хяналт нь гол төлөв хуулийн төсөл, хууль Үндсэн хуулийн үзэл санаанд нийцэж байгаа эсэх талаарх асуулга, хяналт хэлбэрээр явагддаг. Үндсэн хуулийн шүүхийн абстракт хяналт хийлгүүлэх хүсэлтийг зөвхөн Үндсэн хуулийн институтийн хэмжээнд статустай Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Парламентын тэргүүн гэх мэт эрх бүхий этгээдүүд болон хуульд заасан тооны парламентын гишүүд хамтран (Жишээ нь: Германд парламентын нийт гишүүдийн 4/1-ээс доошгүй тооны гишүүд, Францад парламентын 60-аас доошгүй гишүүн хамтарч нэгдвэл) гаргах боломжтой байдаг.
Өөрөөр хэлбэл, Европт Үндсэн хуулийн шүүхэд хандах босго өндөр байдаг тул Монгол Улсад байдаг шиг хэнийх нь бүлэг “явуулсан” нь мэдэгдэхгүй дугаар хорооны иргэн гүйж очиж гомдол, мэдээлэл гаргаад л хуулийн хүчин төгөлдөр эсэх асуудлыг эргэлзээнд оруулаад, эцэстээ хэн нь хэн юм бэ? гэдэг нь мэдэгдэхээ болиод, төр засаг нь ард түмний нүдээр “реалити шоу” шиг болж хувирах нөхцөл байдал гардаггүй байна.
Дүгнэвэл, УДШ болон Цэц хоёр хоорондоо бичиг шидэлцэж, бие биеэ үгүйсгэж буй мэт сэтгэгдлийг олон нийтэд өгч байгаа нь Үндсэн хуулийн тогтолцоогоо шинэчлэх шаардлагатайг харуулж буй нэг жишээ юм. Ирээдүйд монголын үндсэн хуулийн тогтолцоо нь парламент, гүйцэтгэх засаглал, шүүхийн хоорондын харилцан хяналт, тэнцвэрийг хангах ёстой. Цэц, УИХ, ЗГ, УДШ гээд тус тусдаа өөр өөр шийдвэр гаргаад, хэнийг нь дагаж, хэнийх нь шийдвэрийг биелүүлэх ёстой нь ойлгомжгүй энэ байдал цаашид үргэлжилвэл эмх замбараагүй, дороо эргэлдэж, дотроо тэмцэлдсэн ахуй амьдралаасаа мөд салахгүй. Иймээс юуны өмнө Цэц гэж байгууллага байх ёстой юу? Байх ёстой юм бол үйл ажиллагааг нь олон улсын нийтлэг жишигт нийцүүлж хэрхэн шинэчлэх вэ? гэдэг асуудалд анхаарлаа төвлөрүүлж, холбогдох хуулийн шинэчлэлийг хийх шаардлагатай болжээ.
2018 оны 5-р сар