Хууль зүйн үйлчилгээний салбарыг зохицуулах хуулийн төслүүдийг Хууль Зүйн Яам өнгөрсөн долоо хоногт нийтлэж, олон нийтийн хэлэлцүүлэг өрнөж буй билээ. Төслүүдийн гол зохицуулалтуудыг тоймлож, үзэл бодлоо илэрхийлье.
- Ядуу хүний хүүхэд хуульч болох эрхгүй
Монгол Улсад залуучууд хуульчийн мэргэжилтэй болохын тулд наад зах нь 6-7 жил суралцдаг. Тэд өндөр төлбөртэй, чанар маруухан хуулийн сургуульд 4, 5 жил суралцаж, цалингүй шахам ажлыг хоёр жил гаруй хийсний дараа хуульчийн шалгалт өгөх эрхтэй болдог. Энэ тогтолцоонд ядуу хүний хүүхэд хуульч болох боломжгүй. Нийгмийн тэгш байдал, авьяас чадварын шударга өрсөлдөөнийг хангахад чиглэсэн төрийн дэмжлэг, хөдөлмөрийн хуулийн зохицуулалт байдаггүй.
Хуульчдын эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөлд хуулийн сургууль төгсөгчид 4, 5 жил сурсны дараа дахиад 18 сарын “мэргэшүүлэх сургалтад” хамрагдах ёстой гэж заажээ. Тус сургалтыг хуулийн сургуульд эрхлэн зохион байгуулах бөгөөд одоогийн Монголын Хуульчдын Холбоо (МХХ) сургалтын хөтөлбөр болон “зардлын” жишгийг тогтоох ажээ. Ингэснээр МХХ нь “улсын үнийн комисс” болох юм байна.
- Давхар дарамт, хүнд суртал, хараат байдал
Одоо үйлчилж буй хуулиар шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч, нотариатч болон бусад хуульчид МХХ-ны гишүүн байж, гишүүнчлэлийн татвар төлөх ёстой болдог. МХХ-г 2012 оны хуулийн шинэчлэлээр байгуулсан. Тус шинэчлэлээр шүүгч, прокурорын байгууллагын өмнө үйлчлүүлэгчээ хамгаалж, хүний эрхийн соргог манаач байх ёстой хуульч, өмгөөлөгчид шүүгч, прокурортойгоо хамт нэг дээвэр дор орсон юм.
Одоогийн МХХ-ны тогтолцоо нь хуульч, өмгөөлөгчийг шүүх, прокуророос хараат бус байлгах зохион байгуулалтын шаардлагыг хангадаггүй (Дефакто Газет № 23). Шинэ хуулийн төслүүдээр 2012 оны энэхүү тогтолцоог халахыг зорьсонгүй. Өмгөөлөгчид нь МХХ болон Монголын Өмгөөлөгчдийн Холбооны (МӨХ) давхар гишүүнчлэлтэй байж, давхар хүнд суртал, давхар татварын дарамтанд орох ажээ.
- Хууль зүйн үйлчилгээний зах зээлээ хуваая
2012 оны Хуульчдын эрх зүйн байдлын тухай хуулиар 1920-оод оноос түүх нь эхэлсэн МӨХ нь өмгөөлөх эрх олгодог чиг үүргээ алдсан (Дефакто Газет № 21). Өнгөрсөн жилүүдэд МӨХ нь заавал гишүүнчлэлтэй байгууллага байх эрхийг хуулиар дахин олж авахын тулд идэвхтэй хөөцөлдөж буй билээ. Нөгөө талаас МӨХ-г эрч хүчтэйгээр эсэргүүцдэг хуульчид бий.
Хууль Зүйн Яамнаас танилцуулж буй хуулийн төслүүд нь хууль зүйн үйлчилгээний зах зээлийг хоёр салбарт хуваах чигийг баримталж байна. Төсөлд “хуулийн зөвлөх” гэсэн нэр томьёог тодорхойлсон. Хуулийн зөвлөхүүд нь МХХ-нд гишүүнчлэлтэй байж, мэргэжлийн хариуцлага энэ байгууллагын өмнө хүлээж, татвар төлөх ажээ. Хуулийн зөвлөхийн бизнес нь хуулийн зөвлөгөө өгөх, иргэд болон бизнесийнхнийг төрийн байгууллагын өмнө төлөөлж үйлчилгээ үзүүлнэ гэж төсөлд заажээ. Тэднийг шүүхэд үйлчлүүлэгч төлөөлөх эрхгүй байхаар төсөлд тусгасан байна.
Төсөлд 2012 оны хуулийн шинэчлэлээр хүчингүй болгосон Өмгөөллийн тухай хуулийг дахин сэргээж батлахаар заасан байна. Ингэхдээ шүүхэд төлөөлөх эрхтэй хуульчид (өмгөөлөгчид) МӨХ-д заавал гишүүнчлэлтэй байна. МӨХ-ны өмгөөлөгчид нь үйлчлүүлэгчид хуулийн зөвлөгөө өгөх, төрийн байгууллага болон шүүхэд төлөөлөх эрхтэй байхаар төсөлд заажээ.
- Ирээдүйн зураглал
Өмгөөлөгч болох босго улам өндөр, улам зардалтай болно. Хүний эрхийг хамгаалах, нийгмийн тэгш байдлын төлөө дуу хоолой гаргах ёстой бүлгийн залуу халаа нь бэлтэй айлын хүүхдүүд л байх зураглал гарч байна. Дан цагаан арьстан хуульчид хар арьстнуудын эрхийг хамгаална хэмээх зэрлэг капитализмын үлгэрийн замыг сонгожээ.
Хуулийн зөвлөгөө, төлөөллийн үйлчилгээний салбарыг шүүх болон прокуророос тусгаарлаагүй цагт хараат бус хууль зүйн үйлчилгээний тухай санах ч хэрэггүй. Шүүх болон прокурорын ажлыг хөндлөнгөөс хянах институтчлэл байхгүй байсаар байх болно. Шүүгч, прокуророо аргадаж, ая талыг нь харж, хуулийн салбарын цус ойртолт улам даамжрах зураглал харагдаж байна.
Хууль зүйн үйлчилгээний зах зээлийг хуулийн зөвлөхүүдийн болон өмгөөлөгчдийн гэж хоёр хуваах хандлага нь явцдаа монголын хууль зүйн тогтолцооны нэгдмэл байдалд сөргөөр нөлөөлнө. Шүүхэд хэрэг маргаан шийдвэрлэхэд үйлчилгээ үзүүлдэг өмгөөлөгчид төрийн байгууллагатай харилцахдаа “та шүүхэд очвол шүүгч ийм шийдвэр” гаргана гэж зөвлөх хэлбэрээр хуулийг шүүх, шүүгчийн өнцгөөс харж нэгдсэн байдлаар тайлбарлахад хувь нэмрээ оруулж ажилладаг. Гэтэл шүүхэд төлөөлөх эрхгүй хуулийн зөвлөх гэж мэргэжлийг шинээр гаргаж ирснээр хуулийн тогтолцооны нэгдмэл байдлыг хангах замаар эрх зүйн баталгаат орчныг бүрэлдүүлэхэд саад болох тогтолцоог төслөөр санал болгожээ.
Явцдаа хуулийн зөвлөх, өмгөөлөгчид гэж хоёр фракц бий болж, зөрчил, өрсөлдөөн нь улам даамжирна. Нэр хүнд нь унасан, цус нь ойртсон атал, хоорондоо тэмцэлдсэн хууль, шүүхийн салбарынханд иргэд, бизнесийнхэн итгэхгүй учир асуудлаа өөр арга замаар шийдвэрлэнэ. Ингээд дундад зуун руугаа урамтай ухрах нь ээ.
Олон улсын нийтлэг жишиг, уламжлалаа дагаад өмгөөлөгч гэж мэргэжлийн нэгдмэл зах зээл бий болгоод, үүнийгээ харин мэргэжлийн бус хүмүүс хууль зүйн үйлчилгээг үзүүлэхийг хумих замаар зах зээлээ хуваах бус, харин гаднаас нь хамгаалж болдоггүй юм болов уу? Маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушиг гэж зүтгэсээр эцэстээ уушиг ч үгүй болох вий.
2018.03.21