“Монголд зарж буй эм, эмнэлгийн хэрэгслийн гуравны нэг нь хуурамч. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагын судалгаагаар Монгол улсад зарагдаж буй нийт эмийн гучаад хувь нь чанаргүй буюу бүртгэгдээгүй байдаг ажээ.” Д.Жаргалсайхан, “Эрүүл биш эрүүл мэндийн тогтолцоо”, Дефакто Газет № 24
Орчин цагт Дэлхийн Худалдааны Байгууллагын (ДХБ) наад захын стандартыг хангасан оюуны өмчийн хэрэгжилтийн тогтолцоо нь хуурамч эмтэй тэмцэж, эмийн чанарыг хангаж, улмаар нийтийн эрүүл мэндийг хамгаалахад зайлшгүй шаардлагатай юм.
Монгол Улс нь 1997 онд ДХБ-ын гишүүн болсон. ДХБ-ын (ТРИПС-ийн хэлэлцээр) наад захын шаардлагыг хангасан тогтолцоог бүрдүүлэх анхны алхмыг 2002 онд Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг баталснаар хийсэн. Тус шинэчлэлийг том амжилт гэж тухайн үед үнэлж байсан бөгөөд гадны мэргэжилтнүүд монголыг бусад шилжилтийн улсуудын хувьд үлгэр жишээ болох шинэчлэл хийлээ гэж магтан сайшааж байв. Тус хууль нь шүүхийн практикаар хөгжүүлэх боломжтой, оюуны өмчийн хэрэгжилтийг хангах хянан шийдвэрлэх ажиллагааны суурь зохицуулалтыг агуулдаг.
Өдгөө арван таван жилийн дараа шүүхэд хандах замаар оюуны өмчийн эрхийн хэрэгжилтийг хангах нь амьдралд ач холбогдолгүй хэвээр байна. Үүний оронд социализмын үе шиг төрийн байцаагчдын оролцоотойгоор хууль сахиулах хуучирсан арга баримтласаар байгаа ба энэ нь амьдрал дээр оюуны өмчийн эрхийг хэрэгжүүлэх цорын ганц арга зам юм.
Төрийн байцаагчдын (гүйцэтгэх засаглалын) оролцоотойгоор оюуны өмчийн эрхийг хэрэгжүүлдэг одоогийн тогтолцоо нь эрх зүйт төрийн (rule of law) наад захын шаардлагыг хангадаггүй, бодит үр дүн муутай, монголын төр болон оюуны өмчийн эрх эзэмшигчдэд (эмийн бүтээгдэхүүний хувьд патент, барааны тэмдэг эзэмшигчдэд) өндөр өртөг, зардлыг үүрүүлдэг тогтолцоо юм.
Тодруулбал, одоогийн тогтолцоо нь, нэгдүгээрт, Засгийн газрын агентлагийн дарга нарыг орчин цагийн “тайж нар” болгодог. Жнь: барааны тэмдгийн зөрчил гарах (хуурамч эмийг оригинал эмийн баглаа боодолд хийж зарах) үед барааны тэмдэг эзэмшигч (оригинал эмийн үйлдвэрлэгч) нь оюуны өмчийн эрхийн асуудал эрхэлсэн ЗГ-ын агентлагт зөрчлийг таслан зогсоох хүсэлт тавьж, эхлээд төрийн захиргааны байгууллагын байцаагч, дарга нарын царайг харах ёстой болдог. Монголын төрийн захиргааны байгууллагууд нь захирах, захирагдах ёсны зарчимд тулгуурласан засаглалын пирамид тогтолцоотой. Аливаа шийдвэрийг даргын зөвшөөрлөөр гаргадаг.
Асуудал нэгэнт хурцадсан үе шатанд буюу барааны тэмдэг эзэмшигч нь ЗГ-ын агентлагт хандаад ямар нэг дорвитой үр дүн гараагүй, эсвэл барааны тэмдэг эзэмшигч болон аливаа гуравдагч этгээдэд (болон зөрчил гаргасан гэх этгээдэд) эд хөрөнгийн хохирол учирсан бол шүүхэд хандах практик, тогтолцоо байдаг.
Энэхүү төрийн байцаагчийн хяналт нь шүүгч бие даан (даргын заавраас хараат бус байдлаар) хууль ба бодит фактыг үнэлж, хэрэглэх замаар оюуны өмчийн зөрчлийг хэрхэн, яаж таслан зогсоохыг нэн даруй тогтоож, гүйцэтгүүлдэг дэлхий даяар нийтлэг байдаг ДХБ-ын шаардлагыг хангасан тогтолцоотой харьцуулах боломжгүй, тамга барьсан түшмэдээс хараат болхи тогтолцоо юм.
Хоёрдугаарт, оюуны өмчийн хэрэгжилтийг төрийн байцаагчид хангах тогтолцоо нь ДХБ-ын (ТРИПС-ийн хэлэлцээр) шударга процессын шаардлагыг хангадаггүй. Патент (техникийн шинэ бүтээлийн эрх, жнь: шинэ эмийн жор) болон бүтээгдэхүүний нэрийн эрх (барааны тэмдэг, жнь: шинэ эмийн нэр) олгоход Оюуны өмчийн асуудал эрхэлсэн ЗГ-ын агентлаг нь материаллаг шаардлага (жнь: шинэ байх шаардлага) болон бичиг цаасны бүрдлийн шаардлагыг хангасан эсэхийг шалгаж оюуны өмчийн эрх олгодог. Монголд оюуны өмчийн газар нь оюуны өмчийн зөрчлийг таслан зогсоох шүүх, прокурор лугаа адил эрх мэдэлтэй. Ийнхүү өмчлөх эрх олгосон, бүртгэл хийдэг захиргааны байгууллага өөрөө оюуны өмчийн эрхийн хэрэгжилтийг хангах нь анхнаасаа ашиг сонирхлын зөрчил бий болгодог. Энэ тогтолцоонд жнь: зөрчил гаргасан гэх хүн анхнаасаа л “сул тал” болдог тул тогтолцоог буруугаар ашиглах боломжтой (оюуны өмч бол зах зээлийн өрсөлдөөний хэрэгсэл учир төдий хэмжээгээр буруугаар ашиглах боломжтой гэдгийг энд ухамсарлаж ойлгох учиртай).
Гуравдугаарт, одоогийн монголын оюуны өмчийн хэрэгжилтийн тогтолцоо нь төр, татвар төлөгчдөд ихээхэн өндөр өртөгтэй тогтолцоо юм. ЗГ-ын агентлаг бүр өөрийн хариуцсан хуультай, түүнийгээ хэрэгжүүлэх өөрийн дүрэм, журамтай байдаг. Жнь: барааны тэмдгийн зөрчил гарах үед Оюуны өмчийн газар, Гаалийн Ерөнхий Газар, Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчдийн төлөө газар, Эрүүгийн цагдаа гэх мэт газруудад хандах боломжтой байдаг. Олон газар нэг зөрчлийг хариуцах хуулийн боломж нь эдгээр төрийн байгууллагуудын хооронд эрх хэмжээний тодорхойгүй байдал бий болох эсвэл нэг нь нөгөөгөөс бичиг цаас, тодорхойлолт шаардах гэх мэт шалтгаанаар эрхийн хамгаалалтыг нэн даруй хангахад саад болох боломжтой.
Цаашид өмчийн эрх, үүний дотор оюуны өмчийн эрхийн хэрэгжилтийг шүүхийн журмаар шууд хангуулдаг ДХБ-ын жишгийг хангасан тогтолцоо монголд хэрэгтэй байна. Гүйцэтгэх засаглалд хамаарах ЗГ-ын агентлагууд эрх хэрэгжүүлдэг тогтолцооноос шүүхийн журмаар эрх хэрэгжүүлдэг тогтолцоонд шилжих шаардлагатай. Энэ шилжилт нь монголын хувьд хялбар зүйл биш. ДХБ-ын (ТРИПС-ийн хэлэлцээрийн) шаардлагыг хангах иргэний шүүхийн процессын талаар мэдлэг, туршлага монголд байхгүй байна. Энэ мэдлэг, туршлагагүй байдал нь эргээд оюуны өмчийн эрх эзэмшигчид болон оюуны өмчийн зөрчил гаргасан гэх хүн, байгууллага шүүхээр эрх ашгаа хамгаалуулахад саад болж, хууль хэрэгжүүлэх салбарт гүйцэтгэх засаглал (дарга, байцаагч) давамгай байр суурьтай байж, үүнээс үндэслэн төрийн захиргааны байгууллагын шатанд ашиг сонирхлын зөрчил бий болох хөрс, суурь болж байна. Гэхдээ монголын шүүх ч гэсэн улс төр, бизнесийн явцуу нөлөөллөөс хамгаалагдаагүй гэдгийг онцлох хэрэгтэй (жнь: эмийн худалдаа нь өндөр ашигтай, том бизнес гэдгийг сануулахад илүүдэхгүй). Тухайлбал, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь олон тэрбум төгрөг үрсэн сонгуулиар гарч ирж, сонгогддог (Д.Жаргалсайхан, “Сүүлчийн Ерөнхийлөгч”, Дефакто Газет № 04). Ерөнхийлөгч нь бодит байдал дээр монголын шүүхийн дарга бөгөөд шүүгчийг сонгон шалгаруулж, шүүгчид сахилгын хариуцлага оногдуулахтай холбоотой эрх мэдэлтэй Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл нь хараат бус байгууллага бус, харин социализмын үед байсан Шүүх Яамтай ойролцоо байгууллага юм гэдгийг Дефакто Газет № 14-т гарсан нийтлэлдээ харьцуулж, харуулсан билээ (“Монголын шүүх: Барын амнаас гараад арслангийн аманд орохуй”).
Эцэст нь дүгнэхэд, зах зээлийн эдийн засаг, эрх зүйт төрийн тогтолцооны шилжилтийн үйл явц монголд дуусгавар болоогүй байна. Зах зээлийн эдийн засгийн зохицуулалтын нэг хэлбэр бол бизнес эрхлэгчид өөрсдөө оюуны өмчийн эрхийн хэрэгжилтийг хараат бус шүүх, шүүгчээр хангуулах замаар хууль бус худалдаа, наймаанаас зах зээл, хэрэглэгчийг хамгаалдаг явдал юм. Монголд одоогоор ийм тогтолцоо байхгүй байгаа учир иргэдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хамгаалах нэг хүчтэй зэвсгийг хэрэглэхгүй байна гэсэн үг юм.
2017.12.30