“Хуульчдын гүйцэтгэх үүрэг оролцооны тухай НҮБ-ын Суурь зарчмууд”-д “Хүн бүр эдлэх ёстой хүний эрх, суурь эрх чөлөөг хангалттай хэмжээнд хамгаалахын тулд хүн бүр хараат бус хуулийн мэргэжилтнээс үзүүлэх хууль зүйн үйлчилгээг авах боломжтой байх ёстой.” гэж заажээ. Иймээс хуульч, өмгөөлөгчийн хараат бус байдал нь зөвхөн хуульчдад өөрсдөд нь чухал бус харин хүн бүрт хамаатай асуудал юм. Энэхүү нийтлэлээр Монгол Улс яагаад хуульч, өмгөөлөгчийн хараат бус байдлыг хангах тогтолцоогүй болохыг тайлбарлая.
Түүхийг эргэн санахуй: Социализмын үеийн “Өмгөөлөгчдийн коллеги”
Бүгд Найрамдах Монгол Улсад эдийн засгийг төвлөрүүлэн төлөвлөж, захирч, хянаж байв. Энэ тогтолцоонд иргэд чөлөөтэй өмч эзэмшиж, бизнес эрхэлж, нэгдэл холбоо байгуулах эрхгүй байсан бөгөөд үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хүчтэй хязгаарлаж байлаа.
Иргэд чөлөөтэй бизнес эрхэлбэл улсын нэгдсэн төлөвлөгөөний эдийн засагтай хувийн салбар өрсөлдөх хэмжээнд хүрч, улмаар үр ашиг, чанар муутай улсын үйлдвэрийн барааг борлуулах боломжгүй болох гэх мэтээр ерөөс социалист эдийн засгийн тогтолцоо орших боломжгүй болох байв. Социализмыг цорын ганц зам гэдэгт итгэх иргэдийн итгэлийг хадгалахын тулд үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хүчтэй хязгаарлах зайлшгүй шаардлагатай байжээ.
Социализмын үеийн “Өмгөөлөгчдийн коллеги” нь төрийн хяналтад байх мэргэжлийн холбоо байсан. Үүнийг тухайн үед байсан цорын ганц “хуулийн фирм” гэж өнөөдрийн өнцгөөс тодорхойлж болно. Коллегийг санхүү, менежментийн хувьд “социалист аж ахуйн тооцооны зарчмын” дагуу удирдаж байв. Өмгөөлөгчдийн үйлчилгээний хөлсийг төрөөс тогтоодог байв. 1978 оны Монголын Өмгөөлөгчдийн Коллегийн дүрэм гэх мэт 1994 он хүртэл үйлчилж байсан БНМАУ-ын хууль, зарлигуудын дагуу өмгөөлөгчид нь хараат бус, чөлөөт мэргэжилтнүүд байсангүй. Тэд Өмгөөлөгчдийн коллегид хөдөлмөр эрхлэгчид байсан төдийгүй Коллегид бүтэн цагаар ажиллах үүрэгтэй байжээ. Энэхүү ажилтан-өмгөөлөгчийн зарчим зөвхөн багшлах, эрдэм шинжилгээний ажлын хувьд л үйлчлэхгүй байсан тул хууль зүйн багш, эрдэм шинжилгээний ажилчид үндсэн ажлынхаа хажуугаар өмгөөлөх эрхтэй байх боломжтой байлаа.
Энэхүү төрийн өмчийн “хуулийн фирм”, тус фирмд бүтэн цагаар ажиллах үүрэгтэй хөдөлмөрчин-өмгөөлөгчийн тогтолцоо нь өмгөөлөгчдийг төрөөс бүрэн хараат болгож байсан ба өргөн эрх мэдэлтэй “Шүүх Яам” нь Өмгөөлөгчдийн Коллегийг бүх талаар хянах эрхийг хуулийн дагуу эдэлж байжээ.
Монголын Өмгөөлөгчдийн Холбоо (МӨХ)
МӨХ нь Өмгөөлөгчдийн Коллегийн дараах байгууллага юм. 1994, 2002 оны Өмгөөллийн тухай Монгол Улсын хуулиуд болон хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагааны шинэ хуулиуд нь үйлчлүүлэгчийн эрх ашгийн төлөө тэмцэж, хүний эрхийг хамгаалах өмгөөлөгчийн байр суурийг дээшлүүлсэн. Өмгөөлөгчид хараат бус, чөлөөт мэргэжилтэн болж, “зах зээлд орсон” юм. Өмгөөлөгчийн хөлсийг улсаас тогтоодог байсныг халж, өмгөөлөгчид нь гэрээний эрх чөлөөг эдлэх болов. Нэн ялангуяа эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд өмгөөлөгчид өмнөх тогтолцоотой харьцуулбал үйлчлүүлэгчээ хамгаалж чөлөөтэй үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх бодит боломжтой болсон байна. Гэвч 1994, 2002 оны хуулиуд МӨХ-ны үйл ажиллагаанд Хууль Зүйн Яам шууд нөлөөлөх боломжтой байх зохицуулалтыг агуулж байсан тул МӨХ нь Хууль Зүйн Яам болон улс төрчдийн нөлөөнөөс тусгаарлагдаагүй байжээ. Жишээ нь: 2003 онд монголын тагнуулын байгууллагын ажилтнууд Франц Улсаас Д.Энхбатыг хулгайлж монголд авчирсан хэрэгт холбогдож түүний өмгөөлөгч Г.Санжаасүрэн ил захидал бичсэн нь монголын сонин, хэвлэлээр нийтлэгдсэн байдаг. Тагнуулын байгууллагынханд хэрхэн хулгайлагдаж, тарчлан зовсон тухайгаа телевизээр ярьж, олон нийтийн сонорт хүргэхэд нь Д.Энхбатад өмгөөлөгч Л.Санжаасүрэн тусалсан ба Л.Санжаасүрэн өөрөө 18 сараар хорих ял авсан нь олон улсын хүний эрхийн Эмнести Интернэшнл байгууллагын сонорт хүрч, тус байгууллага 2005 онд Л.Санжаасүрэнг чөлөөлүүлэх шаардлага монголын төрийн эрх бүхий албан тушаалтнуудад хүргүүлсэн байдаг. Л.Санжаасүрэн нь олон нийтэд хандсан ил захидалдаа өмгөөлөгчийн эрхийг нь МӨХ-ны саналаар Хууль Зүй Дотоод Хэргийн Яам хассан тухай заасан байдаг. Түүний өмгөөлөх эрхийг арван жилийн дараа буюу 2013 онд Ардчилсан Намаас томилогдсон Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин сэргээсэн байна.
Х.Тэмүүжингийн удирдлага доор хууль зүйн салбарт 2012-2014 онд эрс шинэчлэл хийж, хууль зүйн үйлчилгээний зохион байгуулалт өөрчлөгдсөн. 2013 оны Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль гарснаар МӨХ нь хуульчдад өмгөөлөх эрх олгох онцгой эрхээ алдсан. МӨХ нь одоо сайн дурын үндсэн дээр нэгдсэн мэргэжлийн холбоо болсон.
Монголын Хуульчдын Холбоо (МХХ)
1990-ээд оноос монголын дээд боловсролын тогтолцоог хэт либералчилснаас болж хууль зүйн боловсрол олгох олон сургуулиуд бий болсон. Зах зээл багтааж шингээж чадахгүй энэ олон тооны хуульчид ямар нэг мэргэжлийн ёс зүй, сахилгын хяналтгүйгээр хууль зүйн зөвлөх, төлөөлөх үйл ажиллагааг санал болгож эхэлсэн. Энэ үед МӨХ нь нөхцөл байдалд тохирсон хэмжээнд хуульчдын асуудлыг шийдвэрлэх, өмгөөлөгчийн эрх олгох асуудлуудад шинэ нөхцөл байдлын шаардлагад нийцсэн хэмжээнд хандаж чадаагүй юм. МӨХ-ны үйл ажиллагаанд нэн ялангуяа залуу хуульчид сэтгэл хангалуун бус байсан нь 2013 оны хуулиар МӨХ-ны эрх мэдлийг хасч, МХХ-г байгуулах нэг шалтгаан болсон юм.
МХХ нь өөрийгөө англи хэлээр “Mongolian Bar Association” гэж нэрлэдэг. Гэвч МХХ нь хараат бус, чөлөөт хуулийн мэргэжилтнүүдийг (independent legal professionals) нэгтгэсэн Баарын Холбоо биш юм. Шүүгчид, прокурорууд нь шүүхэд төлөөлөх эрх бүхий хуульчид (өмгөөлөгчид) болон бусад хуульчдын (хууль зөвлөх) адилаар хуулийн дагуу Холбооны гишүүн байх ёстой байдаг. МХХ нь одоогоор 5303 гишүүнтэй (517 шүүгч, 506 прокурор, 2077 өмгөөлөгч, 2203 бусад хуульч).
2013 оны хуулийн байгууллагын шинэчлэл болон МХХ-г тус холбоотой хамт шинээр гарч ирсэн залуу үеийн хуульчид эрч хүчтэйгээр хамгаалдаг. Гэвч харамсалтай нь өнөөдөр бодит байдал ихэд төвөгтэй ажээ. Шүүх, прокурорын байгууллагын өмнө үйлчлүүлэгчийнхээ эрх ашгийг эр зоригтойгоор хамгаалах ёстой өмгөөлөгчид маань шүүгч, прокурортойгоо хамт нэг дээвэрт орсон байна. Нэн ялангуяа, МХХ нь өмгөөлөгчид болон бусад хуульчдын эсрэг сахилгын арга хэмжээ авах эрхтэй бөгөөд МХХ-ны Мэргэжлийн хариуцлагын хорооны 30 гишүүний 24 нь шүүгч, прокурорууд байна. Энэ нь амьдрал дээр өмгөөлөгчдөд сахилгын хариуцлага оногдуулах эрхийг шүүгч, прокурорууд эдэлж байна гэсэн үг юм.
Түүнчлэн Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн өмгөөлөгчдөд холбогдох хэсэг нь хуучин социалист нийгмийн үеийнхтэй адил өмгөөлөгчид бүтэн цагаар хууль зүйн нөхөрлөлдөө ажиллана гэсэн төсөөлөлтэйгээр боловсруулагдсан байна. Иймээс тус хуульд “Өмгөөлөгч багшлах, эрдэм шинжилгээний болон өмгөөллийн хуулийн этгээд, Хуульчдын холбоонд хамаарахаас бусад ажил, албан тушаалыг хавсран эрхлэхийг хориглоно.” гэж заажээ.
Өмгөөлөгч өөр ажил хавсран эрхэлж болохгүй гэдэг заалт нь үнэндээ амьдрал дээр биелэгдэх боломжгүй заалт юм. Хөдөө орон нутагт хуульчид зөвхөн өмгөөлөл хийгээд хоолоо олж иднэ гэдэг бараг боломжгүй зүйл. Хуульчид өөр байгууллагад хөдөлмөрийн гэрээт ажилтан байхын зэрэгцээ өмгөөлөх эрхээ хадгалж, хэрэгцээ гарвал шүүхэд төлөөлөх нь орон нутагт нийтлэг ажээ. Улаанбаатар болон хүн ам төвлөрсөн бусад бүсүүдэд ч зөвхөн шүүхэд төлөөлөх, хуулийн зөвлөгөө өгөх замаар амьдралаа хангалттай хэмжээнд залгуулж байгаа өмгөөлөгч тийм ч олон биш. Иймээс өнөөдрийн тогтолцоо нь өмгөөлөгчдийг шүүх, прокурортой “үзэлцэж” үйлчлүүлэгчийн эрх ашгийг хамгаалах боломжгүй болгож, “барьцаанд” оруулж байгаа тул өмгөөлөгчийн үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломж төдий хэмжээгээр хязгаарлагдсан байна.
Эцэст нь дурдахад өмчлөх эрх, чөлөөтэйгээр ажил хөдөлмөр, бизнес эрхлэх эрхийг Үндсэн хуулийн түвшинд хангаж, хамгаалдаг ХБНГУ-д л гэхэд өмгөөлөгчид зарим төрлийн давхар ажил эрхлэх эрхгүй байдаг боловч монголынх шиг ингэж ерөнхийд нь шууд хааж боох замаар өмгөөлөгчийг өөрийг нь “өгөөш” болгодоггүй.
2017.12.02