Ерөнхийлөгч, Ерөнхий Сайд, УИХ-ын даргыг Монголын хэвлэл мэдээлэлд “төрийн гурван өндөрлөг” гэж нэрлэдэг. Энд Ерөнхийлөгчийг шүүх засаглалын тэргүүн гэсэн утгаар ойлгодог. Энэхүү нэршил нь өнөөдөр Монгол Улсыг хэн захирч байгааг хялбарчлан илэрхийлжээ. Энэхүү нийтлэлээр шүүх засаглал дахь эрх мэдлийн харилцааг товч танилцуулж, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд холбогдож үзэл бодлоо илэрхийлье.
Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл
Монгол Улсын Үндсэн Хуулийн 49-р зүйлд шүүгч хараат бус байх зарчмыг зааж өгсөн. Үндсэн Хуулийн дагуу шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зорилгоор Шүүхийн ерөнхий зөвлөл (ШЕЗ) ажилладаг.
ШЕЗ нь шүүгчийг хуульчдаас сонгон шалгаруулж томилох, дэвшүүлэх, давтан сургах ажлыг хариуцдаг. Шүүгчид сахилгын хариуцлага оногдуулах асуудлыг Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлийн дэргэдэх Ёс зүйн хороо шийдвэрлэдэг. Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлийн саналыг үндэслэж шүүгчийг албан тушаалаас нь чөлөөлж, огцруулдаг.
ШЕЗ нь шүүгчийг томилох, шүүгчийг чөлөөлж, огцруулахад холбогдох эрх мэдэлтэй “хараат бус” байгууллага байхын зэрэгцээ шүүхтэй холбоотой өргөн хэмжээний захиргаа, төсвийн эрх мэдэлтэй байдаг. Үүнд: Нэгдүгээрт, ШЕЗ нь шүүхийн захиргаа, менежментийн эх үүсвэрийг зохицуулах ба шүүхийн тамгын газрын даргыг томилох, чөлөөлөх зэрэг асуудал нь ч мөн ШЕЗ-ийн эрх мэдэлд байдаг тул ШЕЗ нь шүүхийн захиргаа, менежментийн өргөн эрх мэдэлтэй. Хоёрдугаарт, ШЕЗ нь шүүх эрх мэдлийн хүрээнд дагаж мөрдөх хууль тогтоомж, эрх зүйн бусад актын төсөл боловсруулах, санал өгөх, хууль санаачлагчид уламжлах эрхтэй тул бодлого боловсруулах эрх мэдэлтэй. Гуравдугаарт, ШЕЗ нь бүх шатны шүүхийн үйл ажиллагааны болон хөрөнгө оруулалтын төсвийг төлөвлөн Улсын Их Хуралд шууд өргөн мэдүүлэх болон шүүхийн төсвийн гүйцэтгэлийг зохицуулах эрхтэй тул төсөв төлөвлөгч, захирагчийн эрх мэдэлтэй.
ШЕЗ нь дарга, дөрвөн гишүүнээс бүрдэх нийт таван гишүүнтэй. ШЕЗ-ийн гурван гишүүн нь анхан, давж заалдах, хяналтын шатны шүүхийн шүүгчдийн зөвлөгөөнөөс санал болгосон шүүгчид байдаг. Үлдсэн хоёр гишүүнийг Хуульчдын холбоо, Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас санал болгодог. Эдгээр таван гишүүнийг болон ШЕЗ-ийн даргыг МУ-ын Ерөнхийлөгч томилдог.
МУ-ын Ерөнхийлөгч
Өнгөрсөн хугацаанд Ерөнхийлөгчийн институт шүүх засаглалын де факто тэргүүн болж хувьсжээ. Ерөнхийлөгч нь ШЕЗ-ийн санал болгосноор шүүгчийг томилдог ба Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн дагуу Ерөнхийлөгч нь ШЕЗ-ийн энэ саналыг хүлээж авахаас татгалзах эрхтэй.
Шүүгчийг томилох өргөн эрх мэдлийн зэрэгцээгээр Ерөнхийлөгч нь Улсын Дээд Шүүхийн (УДШ) Ерөнхий шүүгч, ШЕЗ-ийн таван гишүүн бөгөөд түүний даргыг томилох эрхтэй. Шүүгчийг албан үүргээс нь чөлөөлж, огцруулах шийдвэрийг Ерөнхийлөгч ШЕЗ-ийн саналд үндэслэж гаргадаг.
Шүүгчийг огцруулж үл болох үндсэн зарчмыг Монгол Улсын 1992 оны Үндсэн Хуульд зааж өгсөн гэж ойлгож болно. Гэвч энэ зарчмыг практикт мөрдсөнгүй. Үүнд холбогдож олон нийтийн чихэнд хүрсэн нэг тохиолдол бол өмнөх Ерөнхийлөгчийн үед 12 шүүгчийг ажлаас нь чөлөөлж, дахин томилоогүй, 34 шүүгчийг өөрийнх нь хүсэл зоригийг үл харгалзан өөр газар шилжүүлсэн тохиолдол юм (Ерөнхийлөгчийн 2013 оны № 198, 199 зарлигууд).
Шүүх засаглалд холбогдох дээрх эрх мэдлээс гадна МУ-ын Ерөнхийлөгч нь хууль санаачлах, УИХ-аас баталсан хууль, бусад шийдвэрт хориг тавих эрхтэй. МУ-ын Ерөнхийлөгч нь ард түмнээс шууд сонгогддог боловч Засгийн газрыг тэргүүлдэггүй. Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах, УИХ-ын шийдвэрт хориг тавих эрх болон ард түмнээс шууд сонгогдсон, ард түмний дэмжлэг бүхий удирдагчийн байр суурь нь Ерөнхийлөгчийг монголын засаглалын тогтолцоон дахь маш хүчтэй тоглогч болгодог. Энэхүү тоглогчийн хүчтэй байр суурь нь Ерөнхийлөгчийг УИХ-тай хэлэлцээр хийх, УИХ-ыг шийдвэр гаргахад хүргэх боломжтой институц болгодог. Ийм нөхцөлд ШЕЗ нь нэн ялангуяа төсөв батлах эрхтэй УИХ-тай харилцахдаа шүүхийн төсвийн асуудлаар Ерөнхийлөгчийн дэмжлэгт найдахаас өөр аргагүй болно. Өнгөрсөн хугацаанд монголчууд шүүгчийн байр суурь, олон нийтийн нэр хүндэд ноцтой халдсан УИХ-ын гишүүдийн дайралтыг УИХ-аас шүүхийн төсвийг батлах хэлэлцүүлгийн үеэр сонсож, зарим нь гишүүдийн ёс зүйгүйг гайхаж, зарим нь шүүгч шиг цалингүй байгаадаа уурсан бухимдсан билээ. УИХ-ын гишүүдийн энэхүү дайралтууд нь шүүгчийг тусгай сонирхол бүхий бүлэглэлүүдийн шахалтад орох боломжтой болгосон өнөөгийн тогтолцооны нэгэн толь, илрэл юм.
Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл
Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд холбогдож өдгөө олон нийтийн хэлэлцүүлэг өрнөж байгаа билээ (УИХ-ын 2017 оны 6-р сарын 2-ны № 39 тогтоол). Энэхүү төслөөр шүүгчийг томилохтой холбогдсон Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хязгаарлахаар заажээ. Төслийн дагуу УДШ-ийн шүүгчийг томилох саналыг ШЕЗ нь УИХ-д танилцуулах бөгөөд УИХ-аас саналыг дэмжвэл Ерөнхийлөгч томилгоог 72 цагийн дотор батламжлах ёстой.
УДШ-ийн Ерөнхий шүүгчийг тус шүүхийн хуралдаанаас шүүгчдийнх нь дотроос сонгосныг, бусад шүүхийн шүүгчдийг ШЕЗ санал болгосныг Ерөнхийлөгч 72 цагийн дотор батламжилна гэж төсөлд заасан.
Тойм
Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл нь шүүх засаглалыг улс төрчдөөс хараат байлгадаг өнөөгийн тогтолцоог эвдэхийг зорьсонгүй. УДШ-ийн шүүгчийг томилох санал нь УИХ-ын дэмжлэг авах ёстой гэж төсөлд заажээ. Ингэхээр УДШ-ийн шүүгчийг томилох Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг УИХ өөрт шилжүүлж авахаар байна.
“Барын амнаас гараад арслангийн аманд орох” гэсэн хэлц үг байдаг. Хэрэв Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг УИХ баталбал ийм хувь тавилан монголын шүүх засаглалд оногдохоор байна.
Зарчмын хувьд өнөөгийн монголын тогтолцоог яам бүр тусдаа, бие даасан байдлаар буюу одоогийн ойлголтоор компанитай харьцуулж болохуйц байдлаар зохион байгуулагдсан байсан коммунизмын үеийн тогтолцоог мэддэг хүн л илүү сайн ойлгоно. Төрийн эрх мэдлийг хуваарилах зарчим, Засгийн газрын хамтын хариуцлагын зарчим бүхий эх газрын европын эрх зүйн буюу Герман, Францын эрх зүйн үүднээс авч үзвэл ШЕЗ нь маш өвөрмөц институт юм. Энэ нь шүүгчийг томилох, шүүгчид сахилгын хариуцлага хүлээлгэхтэй холбоотой эрх бүхий хараат бус институтын эрх мэдэлтэй. Үүний зэрэгцээгээр шүүхийн захиргаа, шүүх эрх мэдэлтэй холбоотой бодлого боловсруулах асуудлыг хариуцсан баруун европын Хууль зүйн яамуудтай (Засгийн газруудтай) адилтгах үүргийг гүйцэтгэдэг бөгөөд баруун европын Сангийн яамуудтай (Засгийн газруудтай) адил төсөв төлөвлөх, санхүүгийн удирдлагын эрх мэдлийг эдэлдэг.
Өнөөгийн тогтолцоог буруугаар ашиглах боломж бий гэдэг нь ойлгомжтой. Шүүхийг тойрсон олон дуулианууд, өмнөх Ерөнхийлөгчид холбогдох 12 шүүгчийн асуудал нь энэхүү эмзэг байдлын илрэл юм. Иймээс шүүх, шүүгчийн бие даасан, хараат бус байдалд итгэх олон нийтийн итгэл нь энх тайван, хөгжил цэцэглэлийн үндэс юм шүү гэдгийг ойлгон ухамсарлаж тогтолцооны шинэ ухамсрыг нэвтрүүлсэн шинэчлэл шаардлагатай болжээ.
2017.09.28