Засгийн газар бонд гаргаж гадаад, дотоодын хувийн хэвшилд борлуулах, эсвэл Төвбанк нь төсвийн алдагдлыг нөхөхийн тулд мөнгөний нийлүүлэл тийг өс гөх ба Засгийн газрын бондоо худалдан авах замаар мөнгө зээлдэг. Хөгжиж буй орнууд нь өндөр хөгжилтэй улс, Хөгжлийн банкуудаас хөнгөлөлттэй зээл, тусламж авч бас төсвийн алдагдлаа нөхдөг.
Манай улс ЗХУ-аас зээл авч төсвийн алдагдлаа нөхөж байсан бөгөөд коммунист систем задран унахад маш хүчтэй хямралд орсон. ЗХУ-ын өр, авлагыг өвлөн авсан Орос улс 10 орчим тэрбум дол ла рыг нэхэмжилсэн ч дахин үнэлж, хэлэлцсээр 300 орчим сая доллараар хаа сан. 1990 он хүртэл хувийн сектор гэж байгаагүй учир бүх гадаад зээлийг зөв хөн төр хариуцаж байлаа.
Зах зээлд шилжсэн 1990 оноос хойш Монгол Улсын Засгийн газар төсвийн алдагдлаа гадаад улсууд, Хөгжлийн банкуу дын хөнгөлөлттэй зээл тусламжаар хааж ирсэн. Ардчилсан Монгол Улс нийт дөрвөн тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл, тусламж авсны 28 хувь нь Азийн хөгжлийн банкинд, 20 хувь нь Дэлхийн банкинд, 20 хувь нь Японы Засгийн га зарт ногдож байна.
Монголын Засгийн газрын бондыг дотоодын банкуудад зарсан, байгуулсан сангаасаа зээл авч халамжийн нэг тэрбум доллар тараасан зэргийг үл тооцон зөвхөн Монгол Улсын гадаад өрийн тухай ярилцъя.
ӨРИЙН ХЭМЖЭЭ
Нийтийн гадаад өр (улсын өр) гэдэгт Засгийн газар, төрийн өмчит аж ахуйн нэгж, үйлдвэрийн газрууд, Төвбанкны тавьсан өр, Засгийн газар болон Төвбанкны гаргасан баталгааг багтаадаг.
Монгол Улсын нийт гадаад өр 2012 оны эхний улирлын байдлаар 10.9 тэрбум ам.доллар болсны 2.8 тэрбум буюу дөрөвний нэг нь Засгийн газарт, үлд сэн нь хувийн хэвшилд ногдож буйг Монголбанк мэдээлсэн.
Өнгөрсөн долоо хоногт Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаярын санаачилсан таван тэрбум ам.долларын Засгийн газрын бонд (эхний ээлжинд 1.5 тэрбумыг) гаргах шийдвэрийг УИХ-аас гаргалаа.
Энэ оны гуравдугаар сарын 15-наас Монголын Хөгжлийн банк Засгийн газрын баталгаатайгаар 580 сая ам.долларын бондыг олон улсын зах зээлд гаргасан.Засгийн газрын гаргах 1.5 тэрбум ам.долларын бондыг оруулбал зөвхөн энэ жил Монгол Улсын Засгийн газрын өр 2.8 тэрбумаар нэмэгдэнэ гэсэн үг.
Монгол Улс анх удаагаа гадаадын хувийн хэвшлээс хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан өндөр, гэхдээ дотоодынхоос бага хүүтэй, 5-10 жилийн хугацаатай зээлийг бонд (өрийн бичиг) гаргах замаар энэ оноос эхлэн авч байна.
ӨНӨӨГИЙН ӨР ИХ ҮҮ, БАГА УУ?
Хөгжлийн банкны 580 сая доллар нь таван жилийн дараа төлөх, жилийн 5.75 хувийн хүүтэй зээл. Жилд 33.3 сая долларын хүү (купон) төлж (өдөрт 91 мянган доллар) явсаар 2017 оны гуравду гаар сарын 15-нд 580 саяыг төлөх ёстой.
Хэрэв Засгийн газар 1.5 тэрбум долларын бондоо жилийн дөрвөн хувийн хүүтэй зарж чадвал жилд 60 саяын буюу авснаас хойш өдөрт 170 мянган долларын хүү төлнө. Чадвал гэдэг нь, энэ оны эхээр дэлхийн хямрал эхлэхээс өмнө Филиппиний Засгийн газар 25 жилийн хугацаатай бондыг 5.0, Энэтхэгийн Засгийн газар 30 жилийн хугацаатай бондыг 5.25 хувийн хүүтэй гаргаж байсан бол хямрал эхэлчихсэн энэ үед богино буюу 5-10 жилийн хугацаатай бонд түүнээс үнэтэй болох учиртай. Мөн үлдсэн 3.5 тэрбум долларын бондыг хэзээ, ямар хэмжээ, хугацаатай гаргахаас ирэх жилүүдийн төсвийн ачаалал бас хамаарна.
Дээрх бондуудын төлбөр нь улсын төсөвт ачаалал өгч ялангуяа суурь төлбөрийг хийх жилүүдэд онцгой хүндрэлтэй болохыг анхаарах учиртай. Ийм төлбөрийг Contingent Libility буюу гэнэтийн төлбөр гэдэг.
Улс орнуудын гадаад өрийн ачааллыг тухайн жилийн хүү болон суурь төлбө – рийн хэмжээг үндэсний нийт орлого (ҮНО), экспортын орлоготой харьцуулан хэмждэг. Хөгжиж буй орнуудад 2011 онд дунд жаар ҮНО-ын 20, экспортын орлогын 70 хувьтай тэнцэж байгааг Дэлхийн банкны тайланд (ДБ) мэдээлжээ. Эдгээр оронд гадаадын шууд (ГШХО) болон хувьцааны хөрөнгө оруулалт нь гадаа дын зээлээс илүү хувьтай болохыг энэ тайланд бас тэмдэглэсэн байна.
Монголын хувьд 2011 оны гадаад өр нь (улсын болон хувийн хэвшлийг нэгтгээд) ДНБ (8.5 тэрбум ам.доллар) дээр иргэд гадаадаас шилжүүлсэн 277 сая доллар, ГШХО-ын 5.3 тэрбум ам.долларыг тус тус нэмж, ҮНО-оо тооцоход 14.1 тэрбум доллар болох бөгөөд түүнийг 10.9 тэрбум долларын нийт өртэйгээ харьцуулахад 77 хувь, харин 3.8 тэрбум долларын экспортын орлоготой харьцуулахад 300 хувь болж байна. Хөгжиж буй орнуудын дундажтай харьцуулахад үндэсний нийт орлогоос бол гурав дахин, экспортоос дөрөв дахин их байгаа нь Монголын гадаад өр үнэмлэхүй их болсныг харуулж байна.
Харин 2012 онд нийтийн гадаад өр дангаараа хоёр дахин нэмэгдсэн байхад ГШХО өнгөрсөн оноос эрс багасаж, экспорт буурсан учир өрийн ачаалал улам их болох юм. Гэхдээ 2012 онд ДНБ 11 тэрбум доллар болж байгаа нь эерэг нөлөөтэй.
ГАДААД ӨРИЙН ЗОРИУЛАЛТ
Засгийн газрын бонд нь өртөг багатай, дунд болон урт хугацааны мөнгөний эх үүсвэрийг бий болгох, мөн банк санхүүгийн байгууллагуудад дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгох нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа нь яваандаа Монголын арилжааны банкны хүүг бууруулахад эерэг нөлөө үзүүлнэ.
Эдийн засгийн хөгжлийн яамны дэд сайд О.Чулуунбатын урт хугацаатай, бага хүүтэй зээл гадаадаас аваад арилжааны банкуудын орон сууцны зээлийн багцуудыг худалдан авна гэдэг санаа бол зах зээлд мөнгөний эргэлтийг нэмэгдүүлж олон хүнд хямд зээл олгох боломж өгөх талтай.
Гэхдээ орон сууцны зээлийн багцыг худалдан авахдаа зээл тус бүрийн эрсдэлийг тооцон үнэлж, бондын орлогоо цааш нь дамжуулан зээлдүүлэхдээ арилжааны банкууд хүүг нь өсгөхийг хязгаарлаж чадвал орон сууцны зээлийн зах зээлийг өргөжүүлэх учиртай.
Бондын орлогыг зөвхөн бүтээн байгуулалтад, тухайлбал төмөр зам, цахилгаан станц, аж үйлдвэрийн паркийн дэд бүтцийг барихад л зарцуулах ёстой. Харин хувийн хэвшил аж үйлдвэрийн парк байгуулж, үнэ цэнэ нэмсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн экспортлох, тэдний орлогод шингэсэн татвараас хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг авах юм. Бондын зорилго маш тодорхой, хариуцсан эзэнтэй байх ёстой.
МОНГОЛЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ЧАДВАР
Эдүгээ Засгийн газар, Хөгжлийн банк хоёр ялгаагүй болжээ. Хөгжлийн банк нь заавал эргэн төлөгдөх бизнест хөрөнгө оруулалт хийх ёстой. Засгийн газар төсвийн буюу шууд төлөгдөх боломж бага ч хувийн хэвшлийн бүтээсэн үнэ цэнэд шингэж, татвар хураамжийн хэлбэрээр улсын төсөвт орж ирэх төсөлд хөрөнгө оруулдаг.
Оросуудын “Өгч байвал ав, зодож байвал зугт” зарчмаар ажиллаж, тооцоо муутай төслүүдэд хөрөнгө оруулахаар бонд гаргавал ямар их хоосон зардал гардгийг өдөрт 90 мянган доллар хий төлсөн Хөгжлийн банкны бондын хагас жилийн хоосон хадгалалт харуулав.
Засгийн газар бүтээн байгуулалт хийхдээ өөрийн үүргийг эхнээс нь тодорхой болгож, хөрөнгө оруулалт бүрийн төслийн тооцоог сайн хийж, гүйцэтгэлийг цагт нь хэрэгжүүлэхэд онцгой анхаарах шаардлага тавигдаж байна.
Монгол Улсын гадаад өр улам өсөж, түүний зардал нь төсвийн ачааллыг нэмэгдүүлэн зарим жил онцгой дарамт үзүүлэхийг эртнээс тооцож, гадаадын өрөөр санхүүжүүлж буй төсөл бүрийг өндөр хариуцлагатай хэрэгжүүлэхийг цаг үе шаардаж байна.
Монгол Улсад хямдхан санхүүжилт хэрэгтэй бөгөөд хэргийн гол нь түүгээр ямар үнэ цэнийг, ямар хугацаанд бүтээж, зээлээ эргүүлэн төлж чадах вэ гэдэгт оршино.
2012.10.07