МУ-ын ДНБ 2023 онд бараг 70 их наяд төгрөгт хүрсний 3 хувь нь барилгын салбарын үйлдвэрлэлд ногдоно. Барилгын эцсийн буюу хэрэглэгчийн авсан үнээр энэ бол 2.1 их наяд төгрөг. Харин барилга угсралт, их засварын ажлын гүйцэтгэл (нийт бүтээгдэхүүн) 2023 онд 7.2 их наяд төгрөг болжээ. Барилгын салбарт нийт 7.2 мянган ААНБ үйл ажиллагаа явуулдагаас хүн амын төвлөрлөө дагаад 84 хувь нь, нийт барилгын ажлын 50 хувь нь УБ хотод байна. Барилгын төрлөөр бол 2023 онд орон сууцны барилга 40, орон сууцны бус барилга 34, инженерийн байгууламж 22, их засварын ажил 4 хувийг тус тус эзэлж байна (ҮСХ).
БМҮХ, БХБЯ-ны таамагласнаар бүх гол нэр төрлийн барилгын материалын хэрэгцээ 2020-2030 онд 2 дахин өсөх ажээ.
Хүснэгт 1. Гол нэр төрлийн барилгын материалын 2030 он хүртэлх хэрэгцээ (прогноз)
| № | Барилгын материал | Нэгж | Оноор (биет хэмжээ) | ||||
| 2017 суурь он | 2020 | 2025 | 2027 | 2030 | |||
| 1 | Арматур | Мян.тн | 176.2 | 2462.3 | 3543.2 | 4098.4 | 5098.5 |
| 2 | Тоосго | Сая.ш | 77.4 | 102.7 | 1477.8 | 160.4 | 199.5 |
| 3 | Хаалга, цонх | Мян.м2 | 325.9 | 432.1 | 621.8 | 674.8 | 839.5 |
| 4 | Угсармал төмөр бетон бүтэц | Мян.м3 | 239.9 | 318.1 | 457.7 | 496.8 | 618.0 |
| 5 | Бетон зуурмаг | Сая.м3 | 1.4 | 1.9 | 2.7 | 2.9 | 3.6 |
| 6 | Цемент | Сая.тн | 1.3 | 1.8 | 2.5 | 2.8 | 3.4 |
| 7 | Хөнгөн бетон гулдмай | Мян.м3 | 337.0 | 446.8 | 643.0 | 697.8 | 868.1 |
| 8 | Эрдэс хөвөн | Мян.м3 | 15.3 | 20.3 | 29.2 | 31.6 | 39.4 |
| 9 | Хөөсөн полистирол EPS | Мян.м3 | 353.3 | 468.4 | 674.1 | 731.6 | 910.1 |
| 10 | Хуванцар хоолой | Мян.км | 1.5 | 2.1 | 3.0 | 3.2 | 4.0 |
| 11 | Барилгын элс хайрга | Сая.м3 | 1.2 | 1.7 | 2.4 | 2.6 | 3.2 |
| 12 | Шохой | Мян.тн | 169.3 | 224.4 | 322.9 | 350.5 | 436.0 |
Эх сурвалж: БХБЯ, БМҮХ, Барилгын материалын үйлдвэрүүдийн мэдээллийн товхимол-2023
Энэ таамаглалд бас ойрын ирээдүйд эрэлт нь нэмэгдэх ногоон барилга байгууламж, сэргээгдэх эрчим хүч бүхий барилга байгууламжын орцын ялгааг оруулж тооцох хэрэгтэй гэжээ.
Барилгын материалын нийлүүлэлт
Барилгын материалын нийт нийлүүлэлтийн талаас илүүг ган туйван, цувимал төмөр, бусад төмөр хийц эдлэл, 14 хувийг цемент ба бетонон бүтээгдэхүүн, 13 хувийг мод, модон эдлэл, 10 хувийг цемент, 1-3 хувийг хуванцар хоолой, хуванцар цонх, хаалга, хөнгөн цагаан бүтээгдэхүүн, дулаан тусгаарлах материал, цонх ба ханын шил, хайрга, дайрга, элс зэрэг бүтээгдэхүүн, 1 хувийг зэс утас ба хоолой, барилгад хэрэглэгдэх цавуу, хуурай хольц, бетоны химийн нэмэлт тус тус эзэлдэг.
2021-2022 оны дунджаар барилгын материалын нийт нийлүүлэлтийн үнийн дүнд импорт бараг 70, дотоодын үйлдвэрлэл 30 хувийг эзэлж байна.Зураг 1
Зураг 1. Барилгын материалын нийлүүлэлтэд үйлдвэрлэл ба импортын эзлэх хувь, 2021-2022 оны дундаж
Барилгын материалын импорт 2021 онд 338 сая, 2022 онд 484 сая ам.дол. болжээ. Дотоодын үйлдвэрлэл бага багаар өсч байгаа ч, энэ салбарын өрсөлдөх чадвар сул, импортын татвар төлөөд ч илүү хямдхан учир, өмнөд хөршийн бүтээгдэхүүнээс өндөр үнэтэй байна. 2017 оноос жилд тус бүр 1 сая тонн хүртэлх цемент үйлдвэрлэх хүчин чадалтай 4 том үйлдвэр бий болж үйл ажиллагаагаа явуулах болсон ч 2022 онд нийлээд 1.4 сая тонн цемент үйлдвэрлэжээ.
Импортыг орлох оролдлого
МУ-д 2022 оны эцэст 69,539 жижиг, дунд үйлдвэр, үйлчилгээ эрхлэгч хуулийн этгээд бүртгэлтэй ба тэдний 92 хувь нь 10 хүртэл ажилтантай, бараг 80 хувь нь жилд 300.0 сая төгрөг хүртэл орлоготой бичил үйлдвэр, үйлчилгээ эрхлэгчид ажээ. (ҮСХ). Эдгээр ЖДБ-ийн 10 хувь нь барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байна. Барилгын салбарт импортын бүтээгдэхүүн 70 хувийг эзэлж байгаа ч худалдаалагдаж буй барилгын материалын 40 хувь нь стандартын шаардлага хангахгүй, чанаргүй материалууд байна гэж БХБЯ мэдэгджээ.
Иймээс импортыг орлох барилгын материал үйлдвэрлэлийн салбарын ЖДБ-ийн өрсөлдөх чадварын өнөөгийн түвшинг бодитоор хэмжих, үнэлэх, өрсөлдөх давуу, сул талыг тодорхойлох, салбарын оролцогч талуудад оновчтой төлөвлөлт, шийдвэр гаргалтад шаардлагатай мэдээлэл, дүгнэлт, зөвлөмжүүд хэрэгцээтэй байна.
Энэ зорилгоор тухайн салбарын ЖДБ-ийн өрсөлдөх чадварын судалгааг Олон Улсын Худалдааны Төв (ОУХТ)-ийн ЖДБ-ийн өрсөлдөх чадварын матрицан үнэлгээний аргыг ашиглан Хөгжлийн Шийдвэр ТББ-аас ахлан гүйцэтгэжээ. Тус судалгаа нь компанийн чадавхыг өрсөлдөх, холбогдох, өөрчлөгдөх гэсэн гурван чадвараар эдийн засгийн гурван түвшний (микро, мисо, макро) хувьд авч үзэн өрсөлдөх чадварыг нь тодорхойлжээ.
Судалгаанд Улаанбаатар хот, 12 аймагт идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж буй 101 барилгын материал үйлдвэрлэгчийг хамруулсан ба тэдний 36 хувь нь бичил, 31 хувь нь жижиг, 33 хувь нь дунд хэмжээний орлоготой, бараг тал нь Улаанбаатарт байршилтай.
Мөн тэдний 27 хувь нь бетон зуурмаг, бетон блок, бетон хийц гэх мэт материал, 18 хувь нь цонх, хаалга, 12 хувь нь дайрга, хайрга, элс, чулуу гэх мэт дүүргэгч материал болон цемент, үлдсэн нь бусад төрлийн барилгын материал үйлдвэрлэгч байна.
ОУХТ-өөс улс бүрийн өрсөлдөх чадварын харьцуулах төвшинг тогтоож, түүнээс 60 хувиар дээш бол хүчтэй, доош бол сул түвшин гэж үздэг аргачлал юм: МУ-ын хувьд тэр харьцуулах түвшин нь (ХТ) 44.2, сул ба хүчтэй утга нь харгалзан 26.5 ба 70.7 байна. Зураг2.
Зураг 2. Өрсөлдөх чадварын харьцуулах түвшин
ЖДБ-ийн өрсөлдөх чадварын үзүүлэлтийг нэгтгэснээс харвал:
- Компанийн чадавхи: ерөнхий дүн 55.8, өрсөлдөх чадвар 60, холбогдох чадвар 48, өөрчлөгдөх чадвар 59 оноотой. Холбогдох чадвар хамгийн бага ч, ХТ-өөс өндөр.
Компанийн чадавх бизнесийн хэмжээ томрох тусам сайжрах хандлагатай. Барилгын материал үйлдвэрлэгч ЖДБ холбогдох чадвартаа илүү анхаарах шаардлагатай.
- Бизнесийн экосистем: Ерөнхий дүн 58, өрсөлдөх чадвар 64, холбогдох чадвар 63, өөрчлөгдөх чадвар 47 оноотой. Гурвуулаа ХА-өөс өндөр. Өөрчлөгдөх чадвар хамгийн сул.
- Макро орчин: Ерөнхий дүн 66, өрсөлдөх чадвар 44, холбогдох чадвар 78, өөрчлөгдөх чадвар 77.4 оноо. Өрсөлдөх чадварын баганын үнэлгээ харьцуулах түвшнээс доогуур, харин холбогдох болон өөрчлөгдөх чадвар хүчтэй түвшинд үнэлэгджээ.
Хүснэгт 6. ЖДБ-ийн өрсөлдөх чадварын матрицын хураангуй
| Дундаж оноо [0-100] | Индекс | Өрсөлдөх | Холбогдох | Өөрчлөгдөх | |
| Компанийн чадавх | Нийт | 55.8 | 60.1 | 48.4 | 59.0 |
| Бичил | 52.2 | 59.8 | 44.8 | 52.2 | |
| Жижиг | 56.1 | 60.1 | 50.2 | 58.0 | |
| Дунд | 57.4 | 60.9 | 49.3 | 62.1 | |
| Бизнесийн экосистем | 58.1 | 64.1 | 62.9 | 47.4 | |
| Макро орчин | 66.2 | 43.5 | 77.8 | 77.4 | |
| Харьцуулах түвшин: 44.2 | |||||
| Сул түвшин: ≤26.5 оноо | Хүчтэй түвшин: ≥70.7 оноо | ||||
Компанийн чадавхийн өрсөлдөх чадвар ХТ-ээс дээгүүр ч, хүчтэй түвшинд хүрээгүй байна. Бичил бизнесийн чанарын удирдлага сул буюу үндэсний болон олон улсын чанарын гэрчилгээжүүлэлтэд хамрагдах нь бага. Нөөцийн менежмент дунд хэмжээний бизнес хүчтэй түвшинд үнэлэгдсэн нь бизнес томрохын хэрээр орлого, зарлагын бүртгэл, мөнгөн хөрөнгийн удирдлага сайжирч буйг харуулж байна. Үйлдвэрлэлийн үр ашгийн үзүүлэлт ХТ-ээс дээгүүр үнэлэгдсэн, бизнесийн хэмжээтэй сөрөг хамааралтай байна.
Холбогдох чадвар: нийлүүлэгчтэй холбогдох чадвар ХТ-ээс өндөр, харин хэрэглэгч болон институттай холбогдох чадвар сул. Хэрэглэгчтэйгээ үр дүнтэй харилцаа үүсгэх, хэрэглэгчийн мэдээллийг бүртгэх, ашиглахад төдийлөн анхаардагггүй. Мөн худалдааны танхим, мэргэжлийн холбоод гэх мэт институттэй холбогдох, хамтран ажиллах нь түгээмэл бус. Бүгд л нийлүүлэгчтэй холбогдох чадвартаа илүү анхаардаг.
Өөрчлөгдөх чадварын баганын хувьд бизнес төлөвлөлт ба санхүү хүчтэй, ур чадвар ХТ-ээс дээгүүр, инноваци доогуур үнэлэгджээ. Бизнес төлөвлөлт ба санхүүгийн үзүүлэлт бизнесийн хэмжээг даган сайжирч байна. Дунд бизнес ур чадвартай хүний нөөцөөр илүү өндөр үнэлэгдсэн. Бүгдийнх нь инноваци ХТ-ээс доогуур, бичил бизнес сул түвшинд үнэлэгджээ.
Хүснэгт 7. ЖДБ-ийн өрсөлдөх чадварын матрицын хураангуй, үндсэн үзүүлэлтийн түвшинд
| Багана | Үндсэн үзүүлэлт | Компанийн чадавх | Бизнесийн экосистем | Макро орчин | |||
| Нийт | Бичил | Жижиг | Дунд | ||||
| Өрсөлдөх | Үйлдвэрлэлийн үр ашиг | 58.2 | 59.2 | 58.6 | 56.9 | 59.1 | 50.7 |
| чадвар | Нөөцийн менежмент | 66.0 | 64.1 | 63.3 | 71.3 | 81.2 | 46.0 |
| Чанарын удирдлага | 55.8 | 50.7 | 60.0 | 57.8 | 50.7 | 31.3 | |
| Холбогдох | Хэрэглэгч | 42.4 | 41.6 | 45.5 | 39.2 | 72.6 | 85.9 |
| чадвар | Нийлүүлэгч | 66.1 | 62.7 | 64.4 | 70.1 | 64.2 | 68.9 |
| Институт | 30.7 | 22.6 | 36.1 | 33.5 | 39.7 | 62.6 | |
| Өөрчлөгдөх чадвар | Бизнес төлөвлөлт ба санхүү | 74.1 | 65.6 | 72.3 | 78.8 | 61.6 | 76.8 |
| Ур чадвар | 61.1 | 58.7 | 56.8 | 63.7 | 48.3 | 85.6 | |
| Инновац | 36.1 | 25.6 | 40.6 | 37.5 | 36.6 | 73.7 | |
| Харьцуулах түвшин: 44.2 | |||||||
| Сул түвшин: ≤26.5 оноо | Хүчтэй түвшин: ≥70.7 оноо | ||||||
Бизнесийн экосистем: холбогдох чадвар хэрэглэгч, нийлүүлэгчтэй бол ХТ-ээс өндөр, институттай бол доогуур. Харин макро орчинд хэрэглэгч, нийлүүлэгч, институттай холбогдох боломж хүчтэй байхад ЖДБ боломжоо бүрэн ашиглахгүй байна.
Өөрчлөгдөх чадвар макро орчинд хүчтэй, бизнесийн экосистемд доогуур үнэлэгджээ. Харин өрсөлдөх чадвар макро орчинд доогуур, компанийн болон бизнесийн экосистемийн түвшинд ХТ-ээс дээгүүр үнэлэгдсэн байна.
МУ-ын барилгын материалын үйлдвэрийн салбарын болон энэ салбарт гол үүрэг гүйцэтгэж буй жижиг дунд бизнесийн өрсөлдөх чадварын өнөөгийн байдлын тухай товч өгүүлэхэд ийм дүр зураг харагдаж байна. Салбарын бүх асуудлыг, түүний дотор боловсон хүчний хэрэгцээ нийлүүлэлт, улирлын чанартай ажил, цалин өгөөж бага зэрэг олон хүчин зүйлийг энд оруулаагүй болно. Тус судалгааг энд дарж нарийвчлан үзэж, бас өөрийн компанийн үйл ажиллагаанд үнэлэлт дүгнэлт өгч болно.