2024 оны 5-р сарын 15
Парис – Улаанбаатар
Ярилцлага
Isabelle Charleux (Изабель Шарльө)
Судалгааны Захирал
Францын Үндэсний Шинжлэх ухааны Судалгааны Төв – Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS)
Ж.А. : Хатагтай Изабель Шарльө, ярилцлагын урилгыг маань хүлээн авч Франц дахь Монгол судлалын мэргэжлтний санал бодлоо хуваалцах болсонд танд талархаж байна. Та Сорбонны Их сургуульд 1998 онд урлаг судлалаар доткторын зэрэг хамгаалсан, Монгол улсын ба Өвөр Монголын соёлын түүхээр мэрэгшсэн судлаач. Ялангуяа Чингис Хааны хөрөг зураг, биет ба биет бус соёлын өв, монголын сүм хийдийн уран барилга, мөргөлийн аян зэрэг сэдвээр, монгол, хятад хэлээр судалж ирсэн. Өнөөдөр, Францын шинжлэх ухааны хамгийн том олон нийтийн хүрээлэн буюу Үндэсний Шинжлэх ухааны Судалгааны Төвийн (ШУСҮТ) Судалгаа хариуцсан захирал (CNRS: Centre national de la recherche scientifique), Монгол ба Сибирь Судлалын Нийгэмлэгийн ерөнхийлөгчөөр 2019-2023 онд ажилласан. Тус нийгэмлэг Монгол, Сибирь, Төв Ази болон Төвд судлалын тойм гаргаж, (Études mongoles et sibériennes, centrasiatiques et tibétaines – EMSCAT) сар болгон семинар зохион байгуулдаг.
Наант хотод дэлгэгдсэн үзэсгэлэн
Ж.А. : Францын Наант хотын Түүхийн Музейд 2023 оны 10-р сарын 14 – 2024 оны 5-р сарын 5 хүртэл дэлгэгдсэн Чингис Хааны Үзэсгэлэнг зохион байгуулахад оролцсон талаараа ярина уу ? Château des ducs de Bretagne Музейн албан ёсны сайтад мэдээллэснээр « Энэхүү үзэсгэлэн нь дэлхийн түүхэнд хамгийн том байлдан эзлэгчдийн нэг, Чингис Хааны тухай Франц улсад зохион байгуулагдаж буй анхны үзэсгэлэн юм ». Тус үзэсгэлэн нь Монгол улсын хувьд чухал ач холбогдолтой үйл явдал. Цар тахал ба Хятадын улс төрчдийн зүгээс үзэсгэлэнг зогсоох оролдлого зэрэг олон бэрхшээл тулгарсан ч, Монголын түүх, соёлд элэгтэй үзэгчдийн хүсэн хүлээж байсан үзэсгэлэн биелэлээ олсонд баяртай байна.
И.Ш. : Юуны өмнө, Монголын соёлын тухай энэхүү үзэсгэлэн анхных биш гэдгийг онцолмоор байна. 1979 онд Парисын Musée Cernuschi-д Монголын 184 модерн уран зургийн, 1983 онд Musée de l’Homme-д Монголын угсаатан зүйн үзэсгэлэнгүүд гарч байсан. Харин 1993-1994 онд Азийн урлагийн Musée Guimet-д « Trésors de Mongolie » буюу « Монголын Үнэт Эрдэнэс » нэртэй, Европод анх удаа монголын буддын шашны урлагийн үзэсгэлэн дэлгэгдэж байсан. Өндөр Гэгээн Занабазарын ба Их Хүрээний үеийн урлагийг толилуулсан тус үзэсгэлэн нь их амжилттай болсон.
2000 онд, Musée Guimet « L’Asie des steppes, d’Alexandre le Grand à Gengis Khan » буюу « Азийн тал газар, Македоны Александраас Чингис Хаан хүртэл » гэсэн Монголын үнэт эд зүйлсийн үзэсгэлэнгээ гаргасан. Тус үзэсгэлэнд Францын археологчдын Архангай аймгийн « Гол Мод » Хүннүгийн язгууртны булшны малтлагын олдворуудыг үзүүлсэн нь маш чухал үйл явдал болсон.
2023-2024 онд Наант хотод гарсан « Чингис Хаан ба Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь » үзэсгэлэн Улаанбаатарын Чингис Хаан музейтэй хамтран ажилласны үр дүн юм. 2020 онд үзэсгэлэнг эхлүүлэх ажилд би өөрийн санал бодлоо хуваалцсан. Гол удирдагчаар Алтан Ордын мэргэжилтэн, Мари Фавро (Marie Favereau) болон Musée Guimet-н сан хөмрөгийн гол хадгалагч асан, археологич Жан-Поль Дерошь (Jean-Paul Desroches), мөн Наантын музейн захирал Бертран Гиьеэ (Bertrand Guillet) нар зохион байгуулсан. Тус үзэсгэлэнгийн нээлтэнд зориулан 2023 оны 10 сард, Монголын дундад зууны түүхийн тухай эрдэм шинжилгээний бага хурлыг Мари Фавро зохион байгуулсан. Би хурал дээр Франц дахь Монгол судлалын тухай илтгэл тавьж, « Монголчууд ба Дэлхий, 2023 » нэртэй каталогид нийтлэл бичиж оролцсон (Les Mongols et le monde, 2023).
Энэхүү үзэсгэлэн нь Монголын соёлыг гадаадад таниулах маш чухал ач холбогдолтой. Хэмжээний хувьд даруухан мөртлөө олон нийт ба олон улсын түүхч мэргэжилтнүүдийн дунд онцгой амжилтанд хүрсэн үзэсгэлэн болсон. Нүүдэлчдийн Зам Холбооны (Association Routes Nomades) үүсгэн байгуулагч, дуучин, хөөмийч Жоанни Кьюрте (Johanni Curtet) концерт, кино үзмэр, бага хурал зэрэг хэд хэдэн соёлын арга хэмжээ зохион байгуулсан.
2023 оны 4-р сарын 20-21нд Наант хотноо Наадам болж 350 монголчууд оролцсон. Уг арга хэмжээг Францын олон нийтийн радио, телевизээр сурвалжилсан. « Энэ соёлыг амьдаар нь үзэхэд үнэхээр сүр хүч бадрааж, сэтгэл хөдөлгөж байна, » гэж францын оролцогчид ярьж байсан. Бид энэ үзэсгэлэнгийн амжилтанд сэтгэл хангалуун байна. Удахгүй Улаанбаатарт ирэх энэхүү үзэсгэлэн Европын бусад орнуудад бас дэлгэгдэх болсонд баяртай байна.
Чингис Хааны Дүрслэл Баруунд
Ж.А. : Та Чингис Хааны хөрөг, уран дүрслэлийн түүхэн замналыг судалж, сонирхолтой нийтлэл бичсэн. Тайпейд хадгалагдаж буй хөрөг нь манай мөнгөн дэвсгэрт дээр хэвлэгдсэн хамгийн алдартай зураг нь юм. Төв Азид Чингис Хааны энэ хөргийг таньдаг, алдрыг нь мэддэг. Гэвч бусад орнуудад Чингис Хааныг өршөөлгүй, харгис түрэмгийлэгчээр одоог хүртэл төсөөлөх хандлага нь давамгайлсаар байна. 1755 онд Францын алдарт зохиолч Вольтер « Хятадын өнчин хүү » шүлгэн зохиолдоо Чингис Хааны ‘уур хилэнг’ хятадууд соёл иргэншилт ‘боловсон’ ухаанаар аргадан номхоруулж буйгаар дүрсэлсэн. Таны судалгааны дүгнэлтэнд, энэ ер бусын түүхэн хүний дүр зураг яаж тусгагдсан бэ?
И.Ш. : Монголын эзэнт гүрэнд аяласан шинжээчдийн тэмдэглэлд Их хааны дүрийг алтаар урласан хөшөөний тухай бичсэн нь олонтоо. Их хааныг жанч халсаны дараа тэр хөшөөнүүдийг босгосон. Харин хөргийн хувьд амьд байхад нь зурсан үгүй эсхийг одоогоор тодорхойлоогүй байгаа. Юаний эзэнт гүрний үед тансаг торгон асар том хатгамалуудыг буддын сүм хийдэд зориулан урлахын тулд Монгол хаад хатадын сударлбар зургуудыг зурж байжээ. Тайпейд хадгалагдаж буй хөрөг зургууд нь энэ судалбаруудын хэсэг болов уу. Юань улсын дараа, Найман Цагаан Ордод Чингис Хааны үнэт эд зүйлс, хөрөг зураг нь хадгалагдаж байсан. Чин гүрнийг хүртэл, Чингис Хааны удам угсаатнууд ордондоо өвөг дээдсийнхээ зураг, үнэт эдлэлийг хадгалсаар иржээ.
Чингис Хааны хөрөг зургийг үр удам нь тэнгэрлэг удирдагч, өвөг эцэг хэмээн дээдлэн, хаан ширээнд заларч буй дүрээр нь шүтэж ирсэн. Хожим нь, Чингис Хааны удам угсаа, хаан хатадын хөргүүдийн хэв маягийг Хятадын Мин гүрний хаадууд хүртэл дуурайж өөрсдийгөө зуруулж байв. XVI-XVII-р зуунаас Монголд буддын шашин дэлгэрсний дараа Чингис Хааныг Очирвааний хувилгаан дүрд, буддын бурхадын эгнээнд өргөмжлөн шүтэж эхэлсэн. Ийнхүү Чингис Хааныг буддын сургаалийг айлтгагч, ард түмнээ хамгаалагч бурханы дүрээр дүрслэж байв.
Францад түгсэн Чингис Хааны тухай төсөөлөлийг Европын бусад улс орнуудад тархсан төсөөллөөс ангид үзэх хэцүү. Өршөөлгүй эзэрхийлэгчийн дүрслэл бол сүүлд гарсан юм. Дундад зууны үед “тартар” армийг зэрлэг хүчирхийлэгчдээр дүрсэлж байсан бол Чингис Хааныг Европ хаадуудтай адилтган тамга, титэмтэй, хаан ширээнд заларсан байдлаар илүү дүрсэлсэн байдаг.
XVII-р зуунаас хойш европчууд Монголын эзэнт гүрнийг эхлээд араб, перс, дараа нь хятад, манж эх сурвалжуудаас судалж эхэлсэн. Зорилго нь яаж энэ “зэрлэг” хүн Евро-Азийг тэр чигт нь эзэлж чадсан юм бэ гэдгийг ойлгох байв. Ийм учраас, Чингис Хаан Европод муулагдах бус, гайхшруулсан сэтгэгдэл төрүүлсэн учраас түүнийг түүхч шинжээчид сонирхон судалж байжээ. Хамгийн түгээмэл дүрслэл бол Оттоман хааны төрхтэй зураг юм. Мөн XVII-р зууны Иезуит аялагчидын (христийн шашны бүлэглэн) Хятадад харсан Чингис Хааны хөргөөс хуулбарлан буулгасан зураг нь олон нийтэд түгээгдэж байжээ. Товчхоноор дүгнэвэл, Монголын армийг “зэрлэг” гэж дүрслэх нь олонтоо боловч, Чингис Хааныг өөрийг нь муугаар дүрсэлж байгаагүй.
XIX-р зуунд Монголоор аялсан Христийн номлогчид тэмдэглэлдээ хятадуудыг боловсон боловч зальжин, харин монголчуудыг шулуун, гэнэн гэж харьцуулжээ. Улмаар монголчуудыг буддын шашинд орсон доройтож буй ард түмэн хэмээжээ. Харин оросууд « азианизм », « тартар » хүчирхийлэлийг хүчтэй шүүмжилж тэр дундаа Монголын эзэнт хааныг муулж байв. Европын колончилолын бодлого өргөнөөр дэлгэрэх үед Европ-Хятадын улс төрийн харилцаа хурцдаж, Европод “шар аюул” гэх Ази хүнээс айх ойлголт олон нийтийн дунд тархасан. Хятад, Манж, Монгол ард түмнийг хооронд нь ялгалгүй жихүүцдэг байсан нь энэ үеийн уран зохиолд олонтоо бичигдэж байжээ. Тиймээс, XX-р зуунд Чингис Хааныг муулсан дүрслэл нь үүнээс гаралтай.
Монгол 1990 онд Чингис Хааны хөргийг шашин ба үзэл санааны эрх чөлөөний бэлгэдэл болгон ардчилалын хувьсгалчид урдаа барин жагсаж байв. Монгол үндэстнийг нэгтгэгч, ялгах шинж тэмдэг (identity)-ийн гол бэлгэдэл, ардчилсан Монгол улсын өвөг дээдэс, ард түмний эрхийг хамгаалагчаар эрхэмлэж есөн цагаан болон хар тугийг мандуулсан. Үүний хамт, Чингис Хааныг гадаадад эерэгээр хардаг болсон гэж монголчууд үздэг. 1990 онд Washington Post-д гарсан нийтлэлд, түүнийг даяаршилалыг үүсэгэн байгуулагч хэмээн нийтэлсэн.
Ийнхүү дэлхийг эзэрхийлэх үеээр гарсан хүчирхийллийг огт болоогүй мэт балалуурдаж, түүнийг энх тайван бэлгэдсэн эзэнт хаан гэж хүлээн зөвшөөрсөн. Мөн, монголчуудад хууль, шударга ёс, соёл заншилыг залгамжлуулсан ардчилсан Монгол улсын өвөг дээдэс хэмээн өргөмжилжээ.
Их Монгол улсын 800 жилийн ойн тэмдэглэлт үйл явдлаас хойш төрийн ба хувийн орон зайнд байрлуулсан Чингис Хааны хөргүүдийг би 2006 оноос судалсан. Үүнд яам, их сургууль, музей, талбайн хөшөө дурсгал, мөн буддын болон бөөгийн шашинд эргэн залж шүтсэн Чингис Хааны хөрөг зургууд хамрагдана.
Ялангуяа Чингис Хааныг хоёр тугийн хооронд хаан ширээн дээр заларч, нэг гартаа ном, нөгөө гартаа тамга барин, шударга ёс, хууль тогтоогчоор дүрсэлсэн зургийг олонтоо тодотгосон. Түүнийг морь унасан, армийг байлдан дагуулсан дүрээр илэрхийлсэн нь маш ховор. Харин энх тайван, ард түмнээ харан хамгаалсан сайн эзэнт хааны дүрээр дүрсэлсэн нь элбэг. Ийнхүү өнөөдөр Чингис Хааны дүр зургийг шүтээний бэлгэдлийн түвшинд дээдэлж Төрийн болон ард түмний тахил болгон өргөмжилж, Буддын шашинд Очирвааний дүрийн хувилгаан гэж шүтсээр байна.
Гэвч Чингис Хааныг хятадууд Хятад гүрний үүсгэн байгуулагч эзэнт хааны өвөг дээдэс гэж үзэх нь улам түгээмэл болж байна. Буриад, Казакстанд ч бас тийм. 2019 оноос Чингис хаан ба Монголын эзэнт гүрний түүхийг Хятадын сурах бичиг болон музейнүүдээс хорьж эхэлсэн. Хятад бага ястан үндэстнийхээ өв соёл, ёс заншлыг бүрэн устгах бодлого явуулж буй нь тэдгээрийг уусгах зорилготой үйл хэрэг юм. Харин түүхийн хичээлд Монголын эзэнт гүрнийг байгаагүй мэт, Монгол угаасаа Хятадын хэсэг байсан « civilisation de la steppe » буюу « тал газрын соёл иргэншил » гэж томьёолон орлуулж оюутан сурагчиддаа зааж байна.
Францын Үндэсний Шинжлэх ухааны Судалгааны Төв (ШУСҮТ)
Ж.А. : Та өөрийн ажилладаг байгууллагуудын тухай танилцуулна уу ? Францын Үндэсний Шинжлэх ухааны судалгааны төв нь төрөөс санхүүждэг байгууллагын хувьд Монголын ШУА-тай адилтгаж ойлгож болох уу ? Монгол ба Сибирь Судлалын Нийгэмлэг нь энэхүү төвд харьяалагддаг зуу гаруй байгууллага, холбоонуудын нэг бөгөөд Шашны болон шашны бус социологийн судалгааны бүлэгт (Groupe de Sociologie des religions et de la Laïcité) хамрагддаг гэж ойлголоо. Танай байгууллагын ажил, төслийн чиг үүрэг Франц улсын гадаад бодлогоос хамаардаг уу? Танай төв бусад судалгааны төвүүдээс юугаараа ялгаатай вэ? Францын монгол судлал, эрдмийн хурлуудад Монголоос оролцож буй эрдэмтдийн тоо цөөн байгаагийн учир нь юу вэ ?
И.Ш.: Францад эрдэм шинжилгээ, судалгааны тогтолцоо их нарийн бүтэцтэй. ШУСҮТ нь « социал-демократ » улс төрийн бодлогыг баримталж ирсэн, 1939 онд байгуулагдсан. Коммунизмын үед Зөвлөлт холбоот улс, Хятад улстай хамтарч ажиллаж байсан учир, Монголын ШУА харьцуулахад буруутахгүй болов уу. Манай төв зөвхөн эрдэм шинжилгээ, судалгаанд зориулагдсан цөөн тооны Барууны хүрээлэнгүүдийн нэг. Жишээлбэл АНУ-д ихэнх эрдэмтэд судалгааны хажуугаар багшлах шаардлагатай. ШУСҮТ нь одоогоор 32,000 судлаачтай бөгөөд ихэнх нь байгалийн шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж байна. Харин манай нийгэмлэг монгол судлалын гуравхан эрдэмтэнтэй. Бусад нь их сургуульд багшилдаг.
1969 онд антропологич Хатагтай Роберта Амаёон Монгол ба Сибирь Судлалын төвийг (МССТ) үүсгэн байгуулсан. 1970-2019 онд мэдээллийн Cahiers d’études mongoles сэтгүүлээ хэвлэж байсан. Өнөөдөр хуучин монгол, кирил, франц, орос хэлээр хэвлэгдсэн судлаачдын өөрсдөө баяжуулсан 6,000 гаруй номтой номын сан байгаа.
МССТ эхлээд Парис-Нантеррийн их сургуульд харьяалагдаж, 2002 оноос Францад алдартай, l’Ecole pratique des Hautes Etudes (EPHE) харьяалагдаж байна. Тус сургуулийн хүмүүнлэгийн асар том номын сантай манай номын санг нэгтгэсэн.
Роберта Амаёоны хамт олны санаачилсан монгол-франц толь бичиг бүтээх төсөл одоо Улаанбаатар хотод үргэлжилж байна.
Бидний баг Шашны болон шашны бус социологийн судалгааны бүлгийн лабораторид (Groupe de Sociologie des religions et de la Laïcité) байрлан монгол судлалаа авч үлдэх гэж хичээн ажиллаж байна. Өнөөдөр МССТөв нь оршин тогтноход бэрхшээлтэй байгаа ч Франц дахь монгол судлаачдын сүлжээг шинээр үүсгэж байна. 40 гаруй судлаач, эрдэм шинжилгээний оюутнуудыг хамарсан Парис болон бүс нутгийн хэд хэдэн их сургуулиудыг холбсон сүлжээ болсон. Бид хоёр сар тутамд семинар зохион байгуулдаг. Европын монгол судлалын бага хурлыг зохион байгуулахаар төлөвлөж байна. МУИС болон СУИС-тай хамтарч оюутнуудыг Монголд сургадаг. Мөн Дорно дахины хэл, соёл иргэншлийн үндэсний хүрээлэн (l’Institut national des langues et civilisations orientales, INALCO) болон Франц дахь Монголын ЭСЯ-тай хамтран ажиллаж байна.
Бидний тойм франц, англи хэлээр гардаг. Сэдвүүд нь олон төрлийнх. Монгол хэлнээс орчуулсан нийтлэлүүдийг мөн хэвлэдэг. Францад Монголоос улам олон судлаачдыг хүлээн авахыг хүсдэг. Одоогоор над дээр уран барилгын түүхийн докторын судалгаа хийж буй нэг монгол оюутан сурдаг.
Бид уул нь монгол эрдэмтдийг хурал семинартаа Франц руу байнга урьдаг. Даанч бидний судалгааны төсөв хязгаарлагдмал. Дээрээс нь цагаачлалын эсрэг бодлогоос болоод виз татгалзах магадал өндөр болсон. Харин Европод амьдарч буй монгол судлаачдыг бид байнга хүлээн авдаг.
Ж.А. : 2023 онд Францын Ерөнхийлөгч Монголд айлчилж түүхэн чухал ач холбогдолтой үйл явдал болсон. Энэ айлчлалаас улбаалан Монгол судлалын хамтын ажиллагааны хүрээнд ямар нэгэн шинэ санаачилга, чиглэл гарсан уу?
И.Ш. : Бид нар Францын Ерөнхийлөгчийн Элизэйн ордонд уригдсан. Монгол улсын Ерөнхийлөгч, түүний гэргий, мөн Гадаад харилцааны сайд, Соёлын сайд болон бусад албан хаагчидтай уулзах завшаан тохиосон. Гэхдээ уулзалт улс төр, эдийн засгийн сэдвийн хүрээнд, ялангуяа ураны олборлолтын тухай баримтанд гарын үсэг зурах арга хэмжээгээр өндөрлөсөн тул эрдэм шинжилгээний хамтын ажиллагааны талаар ярилцах боломж гараагүй. Ер нь бидний монгол судлаачидтай хамтран ажилладаг төслүүд улс төрөөс хамаардаггүй.
Ж.А. : Одоогоор танай төв Монголтой ямар төслүүдийг хэргэжүүлж байна вэ ?
И.Ш. : Францын археологчид Монгол улстай олон улсын хэмжээнд хамтран Алтайн ууланд ажиллаж байна. Би өөрөө Архангайд хийсэн археологийн “Monaco-Mongolian Joint Expedition” төсөлд оролцсон. Нүүдэлчдийн бэлчээрийн салбарт археологич Антуан Зацогийн удирдсан Шарлотта Маршинагийн зөвөлгөөний дагуу Үндэсний Судалгааны Агентлагийн хариуцсан, « Le cheval et l’émergence du pastoralisme nomade dans les steppes orientales – MOBISTEPPE, хэмээх төсөл явагдаж байна. (Морь ба Дорнодын тал газрын нүүдэлчдийн бэлчээрийн гарал үүсэл)
Франц улс Европ болон Америк тивүүдийн олон оронтой хамтран ажилладаг. Монгол улстай зөвхөн археологийн хүрээнд хамтран ажиллаж байна. Гэхдээ хувь судлаачидтай хэрэгжүүлж буй хэд хэдэн төслүүд бий. 2019 онд АНУ-ын Беркелийн их сургуультай хамтран “Points of Transition: Ovoo and the ritual remaking of religious, ecological, and historical politics in Inner Asia” хэмээх төсөл дээр ажилласан. Өмнөд Солонгосын Чунгнам Үндэсний их сургуультай “Mongol studies at the Crossroads: Korean-French Perspectives,” мөн Английн Кембриджийн их сургуультай “Distance and speed: Rethinking the imaginative potential of pace and velocity in Inner Asia” эрдмийн бага хурал хамтран зохион байгуулсан.
Ж.А. : Хятад улс эрдэм шинжилгээ судалгаанд нарийн бодлоготой хандаж санхүүжүүлдэг. Харин манай улсын хэмжээнд боловсруулсан бодлого, хуулийн стандарт дутмаг, судлаачидад урт хугацааны судалгаа хийх, гадаадын эрдэмтэдтэй хамтран ажиллах санхүүгийн дэмжлэг багадаж байна гэж бодогддог. Танайд байдал ямар вэ ?
И.Ш. : Бидний зүгээс Францын засгийн газар монгол судлалд илүү их ач холбогдол өгч хөрөнгө оруулаасай гэж хүсдэг. Гэвч хамгийн том төсвүүд нь ихэнхдээ байгалийн шинжлэх ухааны судалгаанд зориулагддаг. Шинжлэх ухаан хоорондын судалгаанд төрөөс дэмжлэг үзүүлж буй нь биднийг зоригжуулж байна. Гэхдээ тэр нь археологи, байгаль зүйн салбараар хязгаарлагдаад байна. Европоос санаачилдаг судалгаанууд байдаг, гэхдээ төслүүд нь өрсөлдөөн ихтэй, тухайн үеийн тендецийн дагуу сэдвүүдээ тодорхойлдог учир цар хүрээ нь бага. Уул нь Францтай ганцаарчилан ажилладаг засгийн газрын программуудыг жишээлбэл Герман, Бразил амжилттай хэргэжүүлж байна. Харин Монголын засгийн газартай хамтарсан төслүүд одоогоор алга. Зүүн Европын Польш, Унгар зэрэг орнуудын Монголын ЭСЯ-ууд түүхэн болон эдийн засгийн харилцаагаа үргэлжлүүлэн монгол судлалд зориулсан санхүүгийн төсөв сайтай байдаг. Энэ бол Франц дахь Монголын ЭСЯ-ны нөхцөл байдлаас өөр юм. Өмнөд Солонгостой хамтрах МУИС-ийг хамарч байсан нэг төсөл маань санхүүжилтийн улмаас бүтээгүй. Бид санхүүжилт хайсаар байна!
Судалгааны арга барил ба соёлын өвийг хадгалан хамгаалах
Ж.А. : Францын судалгааны арга барил Монголынхоос болон бусад улсынхаас юугаараа ялгаатай вэ ?
И.Ш. : Францын монгол судлаач нар юуны түрүүнд антропологич, археологич, түүхчид байдаг. Мөн ганц хоёр урлаг судлаач, социологич, улс төр судлаач, хэл зүйч, хууль судлаачид бий.
Францын судалгааны арга барил бусад орноос онцлогтой, Гэгээрлийн үеээс өв залгамжлагдсан. XVIII-р зуунд юуны өмнө ажиглалт, логик бодлогод суурилж удаан хугацааны судалгааг эрхэмлэж ирсэн. Францад докторын диссертацийг 5-10 жил бичдэг. Үүнд заавал судалж буй сэдвээ газар дээр нь ажиглах, судлахыг шаарддаг. Антропологичид нэгээс илүү жил Монголд амьдарч суралцах үүрэгтэй. Ялангуяа нүүдэлчин ахуйтай танилцахыг шаарддаг. Зарим нь бүжиг бүжиглэх, хоол хийх, юм оёх, мал маллах зэрэгт суралцдаг. Хамгийн чухал нь анзаарч ажиглах, дараа нь асуултаа тодорхойлох, тэгээд сэдвээ сонгодог. Түүхчид мөн адил: эхлээд ажиглана, дараа нь мэдээллийн сан, эх сурвалжаа цуглуулна, эрэгцүүлэн харицуулна, тэгээд асуултуудаа тавьдаг. Эрдмийн ажил ойролцоогоор 500-1000, сүүлийн үед 300 хуудастай болоод байна. Үүнд эхлээд нээсэн ололтоо танилцуулж дараа нь дүгнэлтээ бичдэг.
Ж.А. : Та сүм хийдийн уран барилгын түүхч мэргэжилтний хувьд маш олон чухал ном, судалгааны ажил бичиж хэвлүүлсэн. Монголын болон Өвөр Монголын буддын шашны биет ба биет бус өв соёлоор мэрэгшсэн цөөн тооны судлаачдын нэг. Ямар туршлага таны судалгаанд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бэ ?
И.Ш. : Чин гүрний үед хоёр бүсийг тусгаарласан улс төрийн бодлого байсан ч Монгол ба Өвөр Монгол хоёр нэгэн соёлын эх үүсвэртэй, адилхан үнэ цэнэтэй, нэг ард түмэн гэж боддог. Монголын уран барилгын зохион бүтээлч чанар, шинэлэг хэв маяг, өвөрмөц уламжлал нь сонирхол татсан. Монголын сүм хийдийн уран барилгын уламжлал харьцангүй залуу юм. Төвд болон хятадын уран барилгын уламжлалаас санаачилсан боловч өөрийн хэв маягийг зохион бүтээсэн, сүм хийд бүр өөрийн онцлогтой.
Монголчууд тухайн газрын байгалийн материалыг бэлдэж, барилгаа барьж, гоёмсогоор чимэж, олон хэв маягийг хослуулж ирсэн гайхалтай уран барилгын уламжлалтай. Лам нар нь Төвдөд суралцаж, хятадын модон сийлбрийг судалж, монгол гэрээс сэдэвлэсэн давташдагүй хэв маяг зохион бүтээсэн. Харамсалтай нь энэ соёлын өвийн 90% нь устаж сүйтсэн болохоор фото зураг ба эртний баримт бичгээс судалж байна.
Зарим монголчуудын буддизмыг харийн шашин, өнгөрсөн цагийн хуучирсан уламжлал гэх хандлагаас болж өнөөдөр ийм гайхалтай дэлхийд хосгүй түүхэн соёлын баялагаа бүрэн үнэлэхгүй байгаа нь харамсмаар. Дээрээс нь яаж зөв сэргээн засварлахаа мэддэггүйгээс болж хятад мэргэжилтнүүдээс тусалцаа эрэх, эсвэл тохиромжгүй арга техник хэрэглэж байна. Нэгэн компани түүхэн дээврийн ваарыг шавраар бус битоноор цутгаж байсныг бодохоор сэтгэл эмтэрдэг. Ийм маягаар дээр үеийн хуучин барилгыг засварлахдаа тухайн үеийн аргаар бус орчин үеийн материалаар орлуулж түүхээ сүйтгээд байна. Миний судалгааны гол зорилго нь энэхүү соёлын өвийн баялаг болсон уран барилгын чухалыг хүмүүсийн ухамсарт хүргэж, анхааруулахад оршдог.
Ж.А. : Та судалгааны явцад Монгол ба Өвөр Монголын соёлын өвийг сэргээж засварлах ажлын хандлагад ялгаатай эсхийг анзаарсан уу ? Уран барилга болон соёлын үнэт зүйлсийг ямар маягаар хадгалж байна вэ ? Бидний хувьд үнэт зүйлсээ дахин сэргээх уламжлалт арга барил байдаг боловч шинжлэх ухааны хувьд төдийлөн сайн хөгжөөгүй учраас түүхэн барилга, урлагийн бүтээлүүдээ гэмтээж, зарим тохиолдолд эвдлэх ч аюул олонтоо нүүрлэдэг.
И.Ш. : Европод XIX-р зуунаас эхлээд биет соёлын өвийг сэргээн засварлах асуудлын тухай нэлээд ахицтай нээлтүүд хийгдсэн. Манайд түүхэн үнэт зүйлсийг яаж бүтээснийг нь нарийн судалж, тухайн үеийн материал, арга барилаар сэргээж засварладаг. Хэрэв боломжгүй бол байгаа чигээр нь хадгалан хамгаалж, шинээр засварласан, хуучин байсан хоёр хувилбарыг зэрэгцүүлэн үзүүлдэг.
Азийн орнуудад соёлын өвийн жинхэнэ үнэ цэнийн ойлголтыг өөрөөр хардаг : биет бус соёлын өвийг илүү чухалчилдаг. Тиймээс уран бүтээлээс нь илүү уран бүтээлчийн ур чадварыг дээдэлж эрхэмлэдэг. Дээрээс нь буддын шашны сүсэгтэнүүд уран зураг, сүм хийдийг шинээр нь байлгаж шүтэх дуртай. Нурж сүйтсэн Бурханы хөшөөнд мөргөл үйлддэггүй.
2000, 2010 онуудад өвөр монголын сүм хийдүүдийг хятад шүтэгчдийн хандиваар засварлаж гялалзуулсан. Аль нь эртнийх, аль нь орчин үеийнх нь ялгагдахгүй болсон. Тийм учраас хэтрүүлэн засварладаг бас нэг аюул байна.
Харин Монголд буддын шашны биет соёлын өвөө үнэлж хамгаалах санхүүгийн чадал чинээ дутагдаж байна. Дээрээс нь Монголын цаг уурын эрс тэрс нөхцөлд байгалийн материалаар баригдсан барилгууд илүү хурдан илэгдэж байна. 1990 онд сэргээж засварласан уран барилгууд өнөөдөр дахин хуучирчээ. Ганц амжилттай жишээг эс тооцвол эртний уран барилга барих арга барил, материал техникдээ хангалттай анхаарч нарийн судлахгүй байна. 1990 онд Өмнө Говь аймгийн Сангийн Далай Хийдийг Төвд Өвийн Сангийн тусламжаар тухайн үеийн материал, арга барилыг баримтлан зөв сэргээн засварласан сайн жишээ байна. Сүүлийн жилүүдэд Монгол улс Япон болон Өмнөд Солонгостой хамтран уран барилга сэргээн засварлах судалгааны төслүүд амжилттай хэргэжүүлж байна.
Ж.А. : Монголын талаас шинжлэх ухааны судалгааг сайжруулахад юун дээр анхаарах вэ ?
И.Ш. : Бидний хүрээлэнгүүд, ялангуяа манай Үндэсний Шинжлэх ухааны судалгааны төв Монголтой хамтран ажиллахад хүмүүнлэгийн болон нийгмийн ухааны салбарын судалгаа ямар чухал болохыг үнэлж дэмжээсэй. Нөгөөтэйгүүр бид нар өөрсдөө олон нийтийн ухамсарт хүрсэн арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах нь чухал юм.
Манай монгол судлалын тоймд монгол судлаач нарын ажлаас францаар, англиар улам их хэвлэмээр байна. Мөн бидний судалгааны зарим ажлуудыг орчуулж Монголд хэвлүүлмээр байна.
Хэрэв хоёр улсын засгийн газар Монгол судлалд зориулан хөрөнгө оруулах юм бол бид улам олон хамтын ажлын төслүүд хэрэгжүүлэх боломжтой. Яг үнэндээ Япон, Солонгос шиг Монгол залуус олноороо зорьж суралцдаг түнш орнуудтай харьцуулахад Франц, Монгол улсын хувьд хамтын ажиллагаа өргөжүүлэхэд арай жижигдэж магадгүй.
Оюутан залууст өгөх зөвөлгөө
Ж.А. : Францын залуу монгол судлаачдад Монголыг зорин ирж судлах сонирхол хэр байдаг вэ ? Ямар зөвөлгөө өгөх вэ ?
И.Ш. : Францчууд аялах их дуртай, Европоос Монголыг зорьдог хамгийн их жуулчдын тоонд Францын жуулчид ордог. Дорно дахины хэл, соёл иргэншлийн үндэсний хүрээлэнд жил бүр монгол хэлний ангид оюутнууд элсэхдээ ихэнх нь монгол орны соёлд дурласан учраас суралцдаг. Монгол хэл бол сурахад хэцүү хэл. Харин МУИСд сурч ирээд улам бүр урам зориг ордог. Ялангуяа антропологийн салбарт, өрөөлийг танин мэдэх өөртөө нээх үйл явц нь, мөн бөөгийн уламжилалт заншил, байгаль экологийн судлал нь Франц оюутнуудын сонирхолыг их татдаг. Одоогоор шашны антропологийн хичээл болон Буддын шашны ариун шүтээний газрууд сэдэвтэй хичээлүүд, мөн Монголын эзэнт гүрний түүхийг магистрын болон докторын оюутнууд сонгон суралцах дуртай. Чингис Хааны үзэсгэлэнгийн дараа сонирхол улам ихсэх байхаа. Эцэст нь залуу судлаач нарт зөвлөхөд, монгол хэлийг Монголд очиж тууштай сурч Монголын соёлыг сайн ойлгохыг зорьж хичээвэл амжилтанд хүрэх чухал давааг давж байна гэж өөртөө урам хайрлаасай.
Ж.А.: Хатагтай Изабель Шарльө, мэргэжлийн туршлага, үзэл бодлоо хуваалцсан танд их баярлалаа. Таны цаашдын судалгааны ажилд амжилт хүсье.
Өнөөдөр сонин хэвлэв
2024 оны 5-р сарын 22
