Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Лувсангийн Эрдэнэчулуун
Нэг. НҮБ ямар үүрэгтэй юм бэ?
Улс орнууд өөр хоорондоо аливаа дайн, зэвсэгт мөргөлдөөнөөс зайлсхийх, олон улсын харилцаанд хууль, эрх зүйг дээдлэх, гол үндсээ болгох хүсэл эрмэлзэл нь угтаа НҮБ үүсэн байгуулагдахад хүргэсэн байдаг. Дэлхийн хоёр их дайны гарз хохирлыг биеэр амсаж, даван туулсан улс орнууд, ялангуяа дайнд ялагч их гүрнүүд хүн төрөлхтөн амар амгалан аж төрөх, энх тайвнаар зэрэгцэн орших, дайны гамшгаас хойч үеийнхнийг ангижруулах үндэс суурь нь олон улсын эрх зүйг мөрдлөг болгох, дайн мөргөлдөөнөөс сэргийлэхэд орших юм гэдэгт санал нэгдсэн билээ. Тийм ч учраас НҮБ-ын Дүрмийн 1 дүгээр зүйлийн эхэнд заахдаа “Олон улсын энх тайван, аюулгүй байдлыг сахиулах, энэ зорилгын үүднээс энх тайванд учрах аюул заналыг сэрэмжлэн зайлуулах, түрэмгийлэл буюу энх тайвныг бусниулах бусад явуулгыг дарахын тулд үр нөлөөтэй хамтарсан арга хэмжээ авах, олон улсын маргаан буюу энх тайвныг бусниулахад хүргэж болзошгүй байдлыг шударга ёс, олон улсын эрх зүйн зарчмын дагуу эв зүйгээр зохицуулах буюу шийдвэрлэж байх” гэсэн байдаг.
Олон улсын байгууллага үүсгэн байгуулах асуудлаарх Нэгдсэн Үндэстнүүдийн бага хурлын төгсгөлийн хуралдаан дээр 1945 оны 6 дугаар сарын 26-ны өдөр Сан Франциско хотноо гарын үсэг зурж НҮБ байгуулагдсанаас хойш даруй 76 жилийн нүүрийг үзээд байна.
Гэхдээ хүн төрөлхтөн хамтын эрх ашгаа хамгаалах, энх тайван, дэлхийн дэг журмыг тогтоох зорилго бүхий олон улсын байгууллага – НҮБ-ыг байгуулсан нь анхны тохиолдол биш ээ. Тэртээ 17 дугаар зуунд Төв Европын 100 жилийн дайны дараа тухайн үеийн Европын орнууд 1648 онд Вестфалийн бага хурлыг, Наполеоны дайны дараа 1815 онд Венийн бага хурлыг, Дэлхийн l дайны дараа 1919 онд Версалийн бага хурлыг тус тус зохион байгуулж олон улсын гэрээг байгуулж байсан. Версалийн энх тайвны бага хурлын дагуу 1919 онд Үндэстнүүдийн холбоо гэдэг олон улсын байгууллагыг байгуулж байсан удаатай. Гэвч дээрх хамтын гэрээ, байгууллага нь цагийн аясаар, он цагийн шалгарлыг даалгүй устан алга болсон юм.
НҮБ нь өнгөрсөн 76 жилийн түүхэн хугацаанд дайны гамшгаас ангижруулах, олон улсын аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх, том, жижиг үндэстэн адил эрх тэгштэй байх, улс орнууд хөгжил дэвшилд хүрэхэд голлох үүрэг гүйцэтгэж, жинтэй хувь нэмрээ оруулсаар ирсэн байдаг.
“Хүйтэн дайн”-ы ид үе буюу 1950-1970-аад оны үед НҮБ-ын үүрэг, оролцоо бүр ч илүү чухал байв. Солонгосын дайн, Вьетнамын дайн, Суэц, Карибын болон Евро пуужингийн хямрал зэрэг “Хүйтэн дайн”-ы сөргөлдөөн дээд цэгтээ хүрсэн халуун үед НҮБ нь дайн, мөргөлдөөнийг намжаах зуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэж, олон улсын яриа хэлэлцээний индэр болж байсан юм. Дээрх дайн, хямрал, мөргөлдөөнийг НҮБ-ын оролцоо, туслалцаагүйгээр даван туулах бололцоогүй байсан. Тухайлбал, НҮБ-ын хоёр дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Даг Хаммаршельд Африк тивд гарсан иргэний дайныг зохицуулах үүрэг гүйцэтгэж байхдаа 1961 онд онгоцны ослоор золгүйгээр амь үрэгдсэн бөгөөд энэ нь олон улсын энх тайван, аюулгүй байдлыг сахин хамгаалахад НҮБ нь хэрхэн идэвх чармайлт гарган ажиллаж байсны нэг тод жишээ юм.
“Хүйтэн дайн”-ы үед “Хоёр туйлт ертөнц”-ийн мөргөлдөөнийг зөөлрүүлж саармагжуулахад НҮБ нь “жийргэвч”, зуучлагч дундын бүс болж байсан олон арван жишээг дурдаж болно.
Хэрэв НҮБ байгаагүй бол хүн төрөлхтний дийлэнх хэсэг нь дайн, мөргөлдөөнд уусч хүнд бэрх олон бэрхшээлтэй тулгарах байсан биз ээ.
Бие биенээ сөрөн зогссон “хоёр туйлт ертөнц” задран унаж “Хүйтэн дайн” дуусгавар болсон хэдий ч улс гүрнүүд шинээр олон бэрхшээл, сорилттой тулгарах болсон юм. Уламжлалт аюулгүй байдлын асуудал дэлхийн нөлөө бүхий улс гүрнүүдийн ойлголцол, итгэлцлийн үр дүнд намжиж “толгойн өвчин” байхаа больсон хэдий ч уламжлалт бус аюулгүй байдлын асуудлууд болох дэлхийн дулаарал, халдварт өвчин, олон улсын терроризм, шашин, үндэстэн хоорондын мөргөлдөөн улам идэвхжин газар авч улс орнууд нэгдэн нягтрах, хүчээ нэгтгэж хамтран эрс шийдэмгий тэмцэх шаардлага зүй ёсоор тулгарсан билээ.
Дэлхий нийтийг хамарсан дээрх сорилттой тулгарахад ямар ч улс орон, хүчирхэг ч бай дангаар, олон улсын хамтын нийгэмлэггүйгээр шийдэх боломжгүй гэдгийг хүн төрөлхтөн ойлгосон юм.
ЗХУ задарч, социалист систем нурах 1990-ээд оны үед АНУ-ын нөлөө нэмэгдэх, ЗХУ-ын хуучин орон зайд ноёрхох хандлага гарч байсан. Миний бие тэрхүү чухал шилжилтийн үед буюу 1990-1996 онд НҮБ-ын дэргэд суух Байнгын төлөөлөгч, Элчин сайдаар ажиллаж байсны зэрэгцээ НҮБ-ын Нэгдүгээр хороо буюу Зэвсэг хураах, аюулгүй байдлын асуудал хариуцсан хорооны дарга, мөн Зэвсэг хураах комиссын дарга, орлогч дарга, ажлын хэсгийн даргын сонгуульт ажлыг тус тус хийж байсны хувьд олон улсын харилцааны хувьсал өөрчлөлтийг биеэр мэдэрч байсан гэдгийг хэлэх нь зүйтэй. Нөгөөтэйгүүр дипломат албанд Гадаад хэргийн сайд хүртэл ажилласан 34 жил бүхэлдээ олон талт харилцаа, хамтын ажиллагаа буюу НҮБ-ын чиглэлээр ажилласан байдаг. Зөвхөн НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн чуулганд 1970 оноос хойш миний бие 28 удаа оролцсон байх жишээтэй.
НҮБ-ын олон тогтоол, шийдвэр нь хөгжиж буй жижиг, буурай орнуудын эрх ашгийг хамгаалахад чиглэж, тэдний тусын тулд үйлчилж ирсэн нь тус байгууллага өнөөдрийг хүртэл нэр хүндтэйгээр оршин тогтнож байгаагийн нэг илрэл юм.
НҮБ нь түүхэндээ ч, одоо ч тэр жижиг буурай, хөгжиж буй орнууд эрх ашгаа хамгаалах, дуу хоолойгоо хүргэх гол индэр болсоор ирсэн.
Нэг тодорхой жишээ дурдахад Өрнөдийн өндөр хөгжилтэй орнууд 90-ээд оныг хүртэл олон жилийн турш ядуурал, байгаль орчны асуудалд хойрго хандаж ирсэн байдаг. Харин социалист болон хөгжиж байгаа орнуудын олон жилийн уйгагүй хүчин чармайлтын үрээр дээрх хоёр асуудлыг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй байдалд хүрсэн байдаг. Ийнхүү хүлээн зөвшөөрсний тодорхой илрэл нь ядуурал, байгаль орчинг хамгаалах чиглэлээр Дэлхийн банк, ОУВС зэрэг олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас олон төсөл хөтөлбөрийг дэлхийн улс орнуудад хэрэгжүүлж байгаа билээ. Мөн түүнчлэн хүний эрхийн тухай асуудал нь агуулгын хувьд баяжин илүү өргөн утгаар ойлгох болсон юм. Австрийн Вена хотноо 1993 онд хуралдсан НҮБ-ын Хүний эрхийн асуудлаарх бага хурлаас “хөгжих эрх”-ийн тухай зарчмыг анх удаагаа баталсан.
Хоёр туйлт ертөнцийн өрсөлдөөний үед жижиг орнуудын эрх ашгийг хамгаалах нэг гол суваг нь “77-ийн бүлэг” болон Эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөн /ЭҮНХ/ байсан юм. Чухамхүү энэхүү хоёр чухал сувгаар дамжуулан НҮБ-ын хүрээнд нийгэм, эдийн засгийн хувьд манай улстай ижил болон хөгжиж байгаа буурай орнууд нийтлэг эрх ашгаа хамгаалах, өөрсдийгөө илэрхийлэх олон улсын индэр болсоор ирсэн.
Эдийн засгийн хамтын сонирхлоо харилцан дэмжих, НҮБ-ын системийн хүрээнд болж байгаа олон улсын эдийн засгийн гол асуудлаарх хэлэлцүүлэгт нэгдмэл байр сууринаас хандан, Өмнөд-Өмнөдийн хөгжлийн хамтын ажиллагааг дэмжих зорилго бүхий хөгжиж буй 77 орон 1964 онд анх “77-ийн бүлэг”-ийг байгуулсан бөгөөд одоо энэ бүлэг нь НҮБ-ын 134 гишүүн орнуудын нэгтгэсэн хамгийн том бүлэг болоод байна.
ЭҮНХ цэрэг-улс төрийн аливаа эвсэлд нэгдэхээс татгалзах, хараат бус, тэгш байдлын зарчимд тулгуурлан ард түмнийг энх тайвнаар зэрэгцэн орших зарчмыг баримтлан 1961 онд 25 гишүүнтэй байгуулагдаж байсан байдаг. Хэдийгээр үүрэг, нөлөө нь багасаж байгаа ч дэлхийн 120 улсыг нэгтгэсэн, гишүүн орнууд нь НҮБ-ын гишүүдийн гуравны хоёрыг, дэлхийн хүн амын 55 хувийг бүрдүүлж байна.
Манай улс “77-ийн бүлэг”, ЭҮНХ-д 1992 онд тус тус гишүүн болсон билээ.
НҮБ дээрх жижиг орнуудын эрх ашигт нийцсэн нэг бодит шийдвэр нь гишүүн 16 орныг нэгтгэсэн “Жижиг орнуудын бүлэг”-ийг тус байгууллагын дэргэд 1990-ээд онд байгуулсан юм. Бүлгийн зорилго нь эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн чиг баримжааг үл харгалзан 10 саяас доош хүн амтай улс орнуудыг багтаасан байдаг. Бүлэг нь идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж НҮБ-ын гол гол байгууллагын сонгуульд дэлхийн нөлөө бүхий улс орнуудтай өрсөлдөн сонгогдож байсныг дурдах нь зүйтэй.
Монгол Улсад НҮБ хэрэгтэй юу?
Манай улс 1961 оны 10 дугаар сарын 27-ны өдөр НҮБ-ын гишүүн болсон билээ. Угтаа Монгол Улс НҮБ байгуулагдсаны хойтон жил буюу 1946 онд тус байгууллагад элсэх өргөдлөө өгсөн боловч тухай үеийн олон улсын байдал, их гүрнүүдийн ашиг сонирхлын зөрчлийн уршгаар даруй 15 жилийн дараа ийнхүү бүрэн эрхт гишүүн болсон байдаг. Дээрх 15 жил бол манай улс тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинаар хүлээн зөвшөөрүүлэх тэмцлийн он жилүүд байсан юм.
Монгол Улс НҮБ-ын гэр бүлд багтсанаар гадаад харилцаагаа өргөжүүлэх, дэлхийн олон улстай дипломат харилцаа тогтоох таатай, эерэг боломжийг нээсэн. Ардын хувьсгалаар буюу 1921 онд тусгаар тогтнолоо зарласан манай улс 1961 оны 10 дугаар сар буюу дөчин жилийн хугацаанд дэлхийн арван долоохон улстай дипломат харилцаатай, тэдгээр орнууд бараг бүхэлдээ “социалист” системийн орнууд байсан бол НҮБ-ын гишүүн болсноос хойш арван жилийн дотор 54 улстай дипломат харилцаатай болж гадаад харилцаа хурдацтай өргөжсөн байдаг. Дээрх 54 улс бараг бүхэлдээ барууны өндөр хөгжилтэй, хуучны ойлголтоор “капиталист” ертөнцийн орнууд байсан гэдгийг хэлэх нь зүйтэй.
Өдгөө манай улс хамгийн идэвхтэй харилцаа, хамтын ажиллагаа явуулж “гуравдагч хөрш”-ийн гэгдэх Япон, Турк, Сингапур, Англи, Франц, Швейцар, Итали, Австри зэрэг олон улс орон угтаа 1961-1971 оны арван жилийн хооронд Монгол Улстай дипломат харилцаа тогтоосон байдаг юм.
Манай улс НҮБ-ын бүрэн эрхт гишүүн болсон цагаас эхлэн олон улсын хамтын нийгэмлэгт байр сууриа бататган бэхжүүлэх, харилцаа хамтын ажиллагаа өргөжүүлэн хөгжүүлэх, өөрийн дуу хоолойг дэлхий дахинаа хүргэх талаар идэвх санаачилгатай ажиллаж ирсэн байдаг.
Монгол Улс өөрийн эрх мэдэлгүй, толгойгүй явж ирсэн, зөвхөн ЗХУ-ыг аялдан дагаж, тэдний гар хөл болж байсан гэсэн өнгөрсөн үеийг дүгнэсэн олон янзын шүүмжлэл байдаг. Мэдээж социалист системийн нэг хэсэг болж байсан манай улсын хувьд тухайн үеийн улс төр, нийгмийн тогтолцоогоо хамгаалж, социалист байгуулалтын талд тууштай зогсож байсан нь үнэн. Нөгөөтэйгүүр НҮБ ч хоёр системийн үзэл суртлын талбар, бие биенээ шүүмжлэх, сөргөлдөх “халуун” цэг болж байсан нь тийм байхыг ч шаардаж байсныг дурдах нь зүйтэй. Гэхдээ Монгол Улс, Монгол Улсын Засгийн газар дандаа нэг талыг аялдан дагасан, “хэт үзэл сурталчилсан”, нэг улсын дохио зангаагаар явж ирсэн гэвэл үнэнд нийцэхгүй ээ.
Бүс нутагт төдийгүй дэлхий дахинд энх тайван, аюулгүй байдлыг бататгах, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил дэвшлийг бэхжүүлэх, Монгол Улстай нэгэн адил жижиг, хөгжиж буй орны нийтлэг эрх ашгийг хамгаалах зэрэг олон асуудлыг олон улсын хамтын нийгэмлэгт дэвшүүлэн тавьж идэвх санаачилгатай ажиллаж ирснийг түүх гэрчилнэ. Манай улсын санал, санаачилгаар батлуулсан олон арван тогтоол, шийдвэр одоо ч зарим нь ач холбогдлоо алдаагүй, хүчин төгөлдөр хэвээр байж бусдад үлгэр дууриалал болсоор ирсэн.
Монгол Улс, НҮБ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааны өнгөрсөн 76 жилийн түүхэнд манай орон НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаар 50 гаруй удаа тогтоол санаачлан батлуулж, 500 гаруй тогтоол, шийдвэрт хамтран зохиогчоор оролцсон байдаг юм. Тухайлбал манай улсын санаачилгаар “Зэвсэг хураах долоо хоногийн тухай”, “Улс түмэн энх тайвнаар орших эрхийн тухай”, “Эдийн засгийн хөгжил ба байгаль орчныг хамгаалах тухай”, “Эмэгтэйчүүдийн байдлыг сайжруулах тухай”, “Хөдөөгийн эмэгтэйчүүдийн байдлыг сайжруулах тухай”, “Хоршооллын хөдөлгөөнийг дэмжих тухай”, “Бичигтэн болох НҮБ-ын арван жилийн тухай”, “Монгол Улсын олон улсын аюулгүй байдал, цөмийн зэвсэггүй статусын тухай”, “Далайд гарцгүй орнуудын асуудал”, “Олон улсын хэлэлцээ хийх зарчим, чиглэлүүд” зэргийг дурдаж болно.
Социалист систем задран унаж Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн 1990-ээд оны шилжилтийн бэрх үеийг даван туулахад НҮБ-ын туслалцаа, дэмжлэг чухал байсан. Эдийн засаг хямралд ороод байсан хүнд хэцүү үед НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр Монголыг дэмжих хандивлагчдын бүлгийг үүсгэн бий болгоход чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Мөн түүнчлэн ДЭМБ, ЮНЕСКО, ОУВС, Дэлхийн банк зэрэг НҮБ-ын төрөлжсөн болон системийн байгууллагаас ардчиллыг бэхжүүлэх, эдийн засгийн сэргээх, хүний эрхийг хамгаалах, ядуурлыг бууруулах зэрэг олон тооны төсөл хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлсэн байдаг.
Өнөөдөр манай улс НҮБ-ын хүрээнд ядуурлыг бууруулах, эдийн засгийн хөгжлийг хангах, бичиг үсэг үл мэдэх байдлыг арилгахад тус дөхөм үзүүлэх, далайд гарцгүй орнуудын байдлыг сайжруулах, Монгол Улсын цөмийн зэвсэггүй статусыг баталгаажуулах, шинээр болон сэргээн тогтоосон орнуудын ардчиллыг дэмжих, хувь нэмэр оруулах зэрэг чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллаж байна.
Монгол Улс, НҮБ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааны дэлхийд нэрийн хуудас болж танигдсан нэг чиглэл нь энхийг сахиулах үйл ажиллагаа билээ. Энхийг сахиулах үйл ажиллагааны тухай хангалттай мэдээлэл олон нийтэд байдаг учраас энд дахин нурших шаардлагагүй юм. Харин энд зайлшгүй дурдах ёстой зүйл бол энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож буй манай цэрэг дайчид хэдийгээр гадаадад, өөр улсад алба хааж байгаа ч үнэн чанартаа Монгол Улсын тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хамгаалж байгаа эх орончид гэж үзэх учиртай юм. Бид НҮБ зэрэг олон талт хамтын ажиллагааны байгууллагаар өөрийн улсын гадаад аюулгүй байдлаа баталгаажуулахын гол утга учир үүнд оршино.
Шинэ зууны эхэнд НҮБ-ын гишүүн орнуудын хамтын хүчин чармайлтын үр дүнд Мянганы хөгжлийн зорилтуудыг батлаж хэрэгжүүлж ирсэн бол 2015 онд хуралдсан Ерөнхий Ассамблейн чуулганаар Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд хэмээх түүхэн баримт бичгийг баталсан юм. НҮБ-ын гишүүн 193 улс тогтвортой хөгжлийн төлөөх хөтөч зургаа тохиролцож хүн төрөлхтөн ирэх 15 жилийн турш баримтлан хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөтэй болсон бөгөөд олон улсын хамтын нийгэмлэгийн түүхэнд ийнхүү санал нэгтэйгээр урт хугацааны хэлэлцээрт хүрч байгаагүй билээ.
НҮБ бол Монголын ихээхэн чухал өмөг түшиг. Манай тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдлын гадаад дахь нэг баталгаа юм. Аливаа улс гүрэнд өөрийн ашиг сонирхол бий бөгөөд гагцхүү тэрхүү ашиг сонирхлынхоо төлөө байдаг. Харин НҮБ-д бол нэг талын ашиг сонирхол гэж үгүй. Харин улс хоорондын эрх ашгийг зохицуулах, бага буурай болоод хөгжиж байгаа оронд туслах үүрэгтэйгээр онцлог. НҮБ-ын байнгын энэ үүргийг сайтар ухамсарлан, ашиглаж чадвартай байх нь манайх шиг улс орнуудад нэн чухал билээ.
2021.10.23