Монгол Улс эдүгээ хүн амынхаа 60 хувийг вакцины бүрэн тунд хамруулсан учир эдийн засгаа сэргээх, хэвийн горимд нь буцаж яаралтай оруулах хэрэгтэй байна. Цар тахлын үеийн эдийн засгийг эрчимжүүлэх үндэсний хороог Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ байгуулжээ. Төр, хувийн хэвшлийн төлөөлөл орсон энэ хороо экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг бэхжүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх зорилготой аж. Мөн энэ ажлыг нь дэмжсэн хуулийн төсөл УИХ-д өргөн барих юм байна.
Гэхдээ ямар ч хууль гаргаж, хороо байгуулаад Засгийн газар өдийг хүртэл баримталж ирсэн зарим бодлого, зарчмаа өөрчлөхгүй бол эдийн засгаа сэргээж, урт хугацаандаа хөгжүүлж чадахгүй. Ямар бодлого, зарчмыг өөрчлөх шаардлагатай вэ?
Эдийн засгийг өсгөх гол зорилго бол иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулах. Гэтэл Монгол Улсын нэг хүнд ногдох ДНБ сүүлийн долоон жилд өссөнгүй, 2013 онд 4501 ам.доллар байсан бол, 2020 онд 4127 болжээ (ҮСХ статистик). Монгол дунд зэрэг хөгжилтэй орон. Энэ үзүүлэлт 15 мянгад хүрч л хөгжсөн орны клубд элсэнэ.
Энэ түвшинд хүрэхийн тулд улс оронд тасралтгүйгээр хадгаламж өсч, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, боловсрол дээшилж, технологи нэвтэрч байна гэсэн үг. Төр засаг энэ чиглэлд л ажиллах ёстой. Засгийн газар төсвийн буюу татварын, нийтийн хөрөнгийг сайн менежментээр, хамгийн өндөр өгөөжтэйгөөр захиран зарцуулж, боломжтой бүх тохиолдолд захиргааны биш, зах зээлийн зарчмыг хэрэгжүүлэх учиртай. Энэ бол юуны өмнө дараах дөрвөн зүйлийг хийхгүй байх юм.
1. Хувийн хэвшил илүү өгөөжтэй хийж чадах ямар ч зүйлийг төр засаг хийхгүй байх
Аль ч Засгийн газар энэ тухай амалдаг ч, амьдрал дээр аль болох олон төрийн болон орон нутгийн өмчит компани байгуулсаар ирсэн. Өнөөдөр Монголын Засгийн газар уул уурхай, эрчим хүч, авто, агаарын болон төмөр замын гэх мэт олон салбарт өөрийн компани, банк, аж ахуйтай. Төр нийт 339 компанитайгаас 232 нь орон нутгийн өмчит, 107 нь төрийн өмчит гэгддэг. Тэднээс таван хуруунд багтах нь л ашигтай, бусад нь алдагдалтай, өртэй, төсвийн хөрөнгөөр татаастай амьдарч байна. Тэдгээрийн нийт өр 37 ихнаяд төгрөг болж удалгүй ДНБ-ийг давах гэж байна.
Хоржинтой нь төрийн компани нэртэй ч намын компаниуд учир улс төрийн шалгуур нь мэдлэг чадвараас илүүд тавигдаж, хүний нөөцийн бодлогыг улс даяар бүрэн завхруулсан. Төрийн албанд 205 мянга, ТӨК-уудад 66 мянган хүн ажиллаж байгаа нь НДШ төлж буй иргэдийн гуравны нэгийг эзлэж байна. ТӨК-ууд хувийн хэвшлийн ажлыг булааж авсан, санхүүгийн илүү хямд эх үүсвэртэй, шийдвэр гаргагчидтай холбоотой учир өрсөлдөөний талбарыг эзэгнэж, өөртөө давуу байдал үүсгэдэг. Үр дүнд нь хөгжлийн гол хөдөлгүүр – чөлөөт өрсөлдөөн устсаар.
2. Засгийн газар үнэ, түрээс, цалинг хянахгүй байх
Төр засгаас үнэ, түрээс, цалингийн түвшинг тогтоох, хязгаарлахыг оролдох тутам тодорхой хувь хүн, хэсэг бүлэгт ашиг давуу тал олгож, харин нийгэмд бүхэлд нь үргэлж хохиролтой байдаг. Орон сууцны хөнгөлөлттэй зээл нь зээлдэгчид ашигтай мэт харагдаж байгаа ч, хүүгийн зөрөөг нийт татвар төлөгчид шууд бусаар төлж буй. Үр дүнд нь орон сууцны үнэ өсч, барилгын компаниудад ашигтай болов.
Цахилгааны үнийг хэт доогуур барьснаас үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаа нэмж чадахгүй, улмаар хэзээ мөдгүй тас харанхуй болох магадлал өндөр байгаа. Цалингийн доод хязгаар тогтоосноор цагаар ажиллуулах боломж алга болж оюутан залуусаас эхлээд олон иргэд хохиров. Төрөөс эдгээр хяналтыг тогтоосноор яваандаа хомсдол үүсч, хар зах цэцэглэж, бараа үйлчилгээний чанар доройтдог.
3. Засгийн газар боломж, чадалдаа багтаж ажиллах
Төр засгийн үйл ажиллагаа нь төсвөөсөө хэтрэхгүй байх ёстой. Монголын төр засаг үүнийг умартсаар олон жил болж, эдүгээ зээлийн хавханд орчихсон. Хуучин зээлээ шинэ зээлээр төлсөөр л байгаа. Зээл цасан бөмбөлөг шиг өнхрөх тусмаа томорсоор эдүгээ улсын нийт өр ДНБ-ээс 3 дахин том болсон.
Европын холбоонд тогтвортой өсөлтийг хангахын тулд гишүүн орны төсвийн алдагдал ДНБ-ий 3 хувиас, үндэсний өр нь ДНБ-ий 60 хувиас хэтрэхгүй байх хуультай. Энэ заалтыг зөрчвөл ДНБ-ий 0.5 хувьтай тэнцэх торгуультай. Тэгвэл Монгол Улсын төсвийн алдагдал 2020 онд ДНБ-ий 12.3 хувьтай тэнцэв.
4. Зах зээлд мөнгө хэтрүүлэн нийлүүлэхгүй байх
Мөнгөний хэт тэлэлт үнийн өсөлтийг хөөрөгддөг. Цар тахлын үеийн эдийн засгийг (панденомикс) сэргээх Засгийн газрын хөтөлбөр мөнгөний нийлүүлэлтийг эрс өсгөж байна. Бизнесийн эрсдэл арилаагүй байхад 3 ихнаяд төгрөгийг гурван (бодитоор бол 9) хувийн хүүтэй олгосон нь банкны баланс дээр харилцах болон хадгаламжийн дансны үлдэгдлийг өсгөсөн болохоос, Төв банкны үнэт цаасны үлдэгдэл бараг 1.2 ихнаядаар нэмэгдсэн байна. Уг нь Засгийн газрын хөтөлбөр нь энэ үлдэгдлийг бууруулахыг онилсон юм. Арилжааны банкууд 2020 оны эцэст 290 тэрбум төгрөгийн ашиг хийсэн бол энэ оны эхний хагас гэхэд 323 тэрбум төгрөгийн ашигтай гарчээ (МБ статистик). 2021 онд хадгаламжийн дундаж хүү 6.1 хувь байхад зээлийн дундаж нь 14.7 хувь байсаар байна.
Эдгээр ажлаа төр засаг хязгаарлахгүй бол манай эдийн засаг хөгжихгүй бөгөөд хөгжсөн ч үр дүн нь нийт иргэдийн амьдралд биш, тодорхой хэсэгт нь зөвхөн ашигтай байх болно.
2021.09.20