Монгол Улсын зургаа дахь Ерөнхийлөгчийг тодруулсан найм дахь сонгууль 2021 оны 6-р сарын 9-нд болов. Үндсэн хуулийн 2019 оны өөрчлөлтийн дагуу Ерөнхийлөгчийг нэг удаа зургаан жилээр анх удаа сонгоход УИХ-д суудалтай намуудаас гурван нэр дэвшигч өрсөлдөв. Сонгуулийн ирц 59.35 хувьтай, түүхэн бага байсан бол, харин МАН-ын дарга, Ерөнхий сайд асан У.Хүрэлсүх 67.69 хувиар (823 мянган санал), түүхэн их санал авлаа. Зөв хүн электорат эвслийн нэр дэвшигч Д.Энхбат 20.31 хувь, АН-ын С.Эрдэнэ 5.99 хувийн санал тус тус авсан бол сонгогчдын 5.92 хувь нь хэнийг ч дэмжсэнгүй, цагаан сонголт хийлээ.
Ардчилсан Монголын энэ сонгуулийг хэлбэр, агуулгаар нь дүгнэж, ямар сургамж авахаа сонгогчид хэлэлцэх үүрэгтэй.
Хэлбэр буюу үзэгдэх байдал
Сонгууль Ковид-19 цар тахлын дундуур тохиов. Нэр дэвшигч халдвар авснаар сонгогчид хамгийн их хүлээсэн мэтгэлцээнийг Үндэсний олон нийтийн гэх телевизийг онлайнаар зохион байгуулахыг ч эрх баригчид зогсоов. Сурталчилгаа арван дөрөвхөн хоногийн хугацаатай байлаа.
Сурталчилгааны зардлын хувьд төрийн эрх баригч нам олон зуун тэрбум төгрөгөөр “бороо оруулав”. МАН-ын зуун жилийн ойн медалийг 100-200 мянган төгрөг дагуулан аймаг, сум, дүүрэг, хороодыг бүрэн дайчилж, бараг бүх иргэдэд гардуулав. Сонгуулийн сурталчилгаандаа УИХ-ын дарга ба гишүүдийг (62) тойргоор нь явуулж, бүх сайд дарга нар, ТӨК-ийн ажилчдыг дайчлан, бас дарамтлан оролцуулав. Хаана нь төсвийн хөрөнгө, хаана нь намын хөрөнгө эхэлж, эсвэл дуусч буйг хэн ч ялгах аргагүй байлаа. Засгийн газар эдийн засгаа сэргээж ажлын байрыг дэмжих гурван хувийн хөнгөлөлттэй зээлийн хөтөлбөрөө арилжааны банкуудыг шахан идэвхжүүлж байлаа.
АН-ын удирдлага төрийн эрх баригч МАН-ыг “Төсвийн мөнгөөр төрийн сонгуулийг худалдаж авсан” гэж дүгнэв. АН төрийн эрх бариагүй учир харьцангуй бага мөнгө, харин ХҮН бүр бага, 1.2 тэрбум төгрөг зарцуулснаа зарлав. Сонгуулийг зохион байгуулах зардлын төсөв нь 27 тэрбум төгрөг байсан гэнэ.
Агуулга буюу ардчиллын төлөвшил
МАН-ын үнэмлэхүй ялалтын шалтгаан нь хавтгайрсан халамжийн бодлого, бэлэн мөнгө, ажлын байрны дарамтаас гадна, өмнөхөн нь орон даяар үүртэй МАХН-ын удирдлагыг “худалдан” авч чадсан, улмаар энэ намаас УИХ-д суудал авсан, Ерөнхийлөгчийн өмнөх сонгуулиар 30 хувийн санал авсан С.Ганбаатарыг нь нэр дэвшүүлэхгүй байх тохироо байлаа.
Бас нэг шалтгаан нь сөрөг хүчин болсоор ирсэн АН дотроо хагарч, зөрчилдсөнд оршино. Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын ивээлийн УИХ-ын арваад гишүүн нэг талд нь, АН-ын дарга, нэр дэвшигч С.Эрдэнийг дэмжигсэд нөгөө талд нь гарч байлдаж намаа орон даяар талцуулснаар гишүүд дэмжигчдийн нэг хэсэг нь цагаан сонголтонд, үлдсэн нь ХҮН-д саналаа өгөв.
Эрх баригчид сонгууль бүрийн өмнө холбогдох хуулиудаа өөрсөддөө тааруулж өөрчилдөг, түүнийг Монголын иргэд нь хүлээн зөвшөөрөөд удаж байна. Энэ удаа ч энэ башир аргаа дахин хэрэглэж сонгуулийн сурталчилгааг богино болгосон учир нэр дэвшигч бүх аймгаар явж, мөрийн хөтөлбөрөө таниулахад хэт давчуу, тун хангалтгүй байлаа. Энэ удаа сурталчилгаа нийгмийн сүлжээгээр түлхүү явж, олон зуун тролл (хуурамч нэр, хаяг) ажиллав.
Зөвхөн оршин суух бүртгэлтэй газраа санал өгөх ёстойгоос залуусын ирц бага, ганцхан ЭСЯ дээрээ ирж сонгуульд оролцсон учир гадаадад суугаа иргэдээс цөөхөн нь саналаа өглөө. Саналаа хаанаас ч өгч болох орчин үеийн техникийн боломж, ухаалаг гар утсыг ашиглах нөхцлийг бүрдүүлэхийг иргэд шаардаж байлаа. Санал хураалтыг дахин хар машинаар явуулж, дүнг нь шууд дамжуулж, дараа нь бүх саналыг гараар тоолж баталгаажуулсан нь олон түмний эргэлзээг тайлав.
Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл сонгуульд идэвхтэй оролцсон ч, дийлэнх нь улс төрийн оролцоотой эзэмшигчээсээ хараат байсан, бас өргөн мэдээллийн сувгууд нэр дэвшигчдийн хөтөлбөрийг задлан ялгаж дүгнэхийн оронд, ихэнхдээ төлбөртэй мэдээлэл нэвтрүүлсэн гэж гадаадын ажиглагчид мэдээлэв. Мөн нэр дэвшигчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг Үндэсний аудитын газар урьдчилан хянаж баталж буй нь эрхэнд нь халдах, нөлөөлөх боломж бүрдүүлж байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бие даан нэр дэвших боломжгүй болгосон нь хүний сонгох ба сонгогдох эрхийг зөрчиж байна. Хорих анги, эмнэлэгт буй хүмүүст саналаа өгөх боломж олгоогүй гэж тэд бас дүгнэжээ.
Ардчилсан намыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд гурав дараалан ялуулсан сонгогчдын дийлэнх нь ардчиллын төлөвшилд итгэл алдарсан учир анх удаа нэр дэвшсэн Д.Энхбат болон АН-ын даргын авсан саналыг нэгтгэхэд У.Хүрэлсүхээс 3 дахин бага болов.
Сонгуулийн сурталчилгаанд хамгийн чухал, хамгийн хүчтэй нөлөөлдөг санхүүжилтийн хэмжээ, эх үүсвэр нь өмнөх бүх сонгуулийн адил нууц үлдлээ. Тэгээд ч Монгол шиг буурай хөгжилтэй, олон ядуустай улс оронд ардчилсан сонголтыг угаасаа “ходоодоороо” хийдэг. Уг нь бол сонгуулийн явцад, дууссаных нь дараа нэр дэвшигч хэнээс, хаанаас хандив авч байгааг олон нийтэд тогтмол мэдээлж байсан бол сонгуулийн үр дүн, ардчиллын төлөвшилд томоохон үүрэг гүйцэтгэх байлаа.
Монголд улс төрийн намуудын болон сонгуулийн санхүүжилтийн тайланг гаргадаг, хянадаг тогтолцоог бүрдүүлэхээс эрх баригч улс төрийн намууд үргэлж цэрвэж ирсэн нь авлигын үндэс суурийг улам батжуулсаар байгаа юм.
Дүгнэлт
У.Хүрэлсүх ялснаар Монгол Улсад төрийн бүх эрх мэдэл ардчилсан хувьсгалаас хойш анх удаа нэг намын гарт шилжив. Нэг намын ноёрхол тогтож байна гэж зарим судлаачид үзэж байна. АН-ын хагарал дуусч, улмаар үнэт зүйлс, үзэл санааны хувьд нэгдэн бэхжих хүртэл олон жил болох төлөвтэй. ХҮН гуравдагч хүчин болж аймаг бүрт өөрийн дэмжигчдийг бүрдүүлж, сонгуульд ялтал бас л цаг хугацаа шаардах нь ойлгомжтой.
Ямар ч гэсэн МАН олон жил төрийн эрх барих болтой. Японд Либерал Ардчилсан нам 1955 онд байгуулагдсанаасаа хойш хугацааны 90 хувьд нь буюу хоёроос бусад (1993-1994, 2009-2013) удаад төрийн эрхийг барьж ирсэн. Гол шалтгаан нь энэ нам дотроо тууштай тэргүүнээ тойрсон хүчтэй фракцуудтай бөгөөд ямар ч сөрөг хүчнээс дутахгүй, намынхаа бодлого, үйлийг хүчтэй шүүмжилж, цаг үеийн шаардлагад зохицуулж чаддаг ажээ. Харин тийм фракцууд МАН-д бий болж чадах уу? Фракц бүрийн удирдагч нь нэр цэвэр, авлигад өртөөгүй, хувийн эрх ашгаа нийтийнхээс доор тавьж чадах уу?
Одоохондоо энэ асуултанд МАН өөрөө, сонгогчид ч бас бүрэн хариулт өгч чадахгүй байна. Ямар ч байсан эдүгээ Монголын баялагийн эзэн нь иргэд биш, МАН өөрөө байгаа. Эздийн байр нь хэзээ солигдох юм бол. Хэрэв ер нь солигдох бол энэ бүхэн МАН-аас гэхээсээ илүү маниас, иргэд биднээс хамаарна. Ардчилсан төр улсаа бэхжүүлж, сонгосон төр засгаа хянахад иргэн бүрийн оролцоо хэрэгтэй байна.
2021.06.16