1/3 хэсэг
Зүүн Азийн урлагийн түүхийн томоохон хэсэг нь Буддын шашинтай гарцаагүй холбоотой – Монголын урлаг ч мөн адил. Харин Буддын урлагийн түүхийн салшгүй хэсэг нь 17-р зууны Монголын Төр, Шашны Тэргүүн 1-р Богд Хаан, Өндөр Гэгээн Занабазар хэмээн олноо танигдсан Гомбодоржийн Ишдоржийн (1635-1723) алтадсан хүрэл цутгамал уран баримлууд юм.
Түүний уран баримлууд нь Будда бурхны хүмүүнлэг, бурханлаг чанарыг төгс хослуулан илэрхийлдэг. Тэдгээр баримлууд Юань гүрний үеэс хөгжиж ирсэн соёл урлагийн баялаг уламжлал, хийц загвар, арга барилын оргилыг гэрчилж Өндөр Гэгээний алсын хараатай авьяас, аугаа ур чадвар шингэсэн түүхэн чухал баримтууд юм.
Занабазарын бүтээсэн уран баримлууд нь ихэнхдээ 70-90 см орчим өндөртэй. Манзушир, Майдар зэрэг босоо дүрсэлсэн цөөн хэдэн бурхдыг эс тооцвол, ихэвчлэн суусан байрлалтай. Алтадсан хүрэл цутгамал баримлууд нь дотроо хөндий учир тосон хөөмөл цутгуурын аргаар (lost-wax casting) бүтээсэн байж болзошгүй. Тэдний биеийн хэмжээсийн харьцаа нь эртний Энэтхэгийн тиг харьцааны уламжлалт Буддын зарчимд суурилсан байдаг.
Занабазарын хийцийн онцлог нь бүрхдын Монгол царайг төгс, ижил хэмээр илэрхийлсэнд оршино. Бурхдын нийтлэг дүр төрхийг дүрсэлвэл: бүйлсийн хэлбэртэй нүдний үзэсгэлэн төгс, амарлингуй, бодлогоширсон харц; булбарай хацартай идэр дугуй царай; шулуун, бага зэрэг монхор хамрын нуруунд аажмаар ууссан нарийхан, нуман хөмсөг; хамраас нь хэт өргөн биш, үл ялиг инээмсэглэсэн тод уруул, Буддын амны хишигтэйн бэлгэдэл болох ээмэгний жингээр унжиж сунасан чихний омог байна.
Ихэнх уран баримал урт үстэй, оройн хэсгийг нь сүр жавхлант титэм бүхий өмсгөлийг биежүүлж, хумин шуусан байна. Урт үс нь Буддын хүнлэг гарал, газар эхээс үүсэлтэйг илэрхийлнэ. Үсийг нь хөх өнгийн шороон будгаар тодруулсан нь Монгол зургийн уламжлалаар өнө мөнхийг бэлгэднэ.
Чийрэг бялдар, тэгш нуруутай төгс бие нь амьд мэт харагддаг. Гоёмсог, нарийн торгон өмдтэй, нимгэн туузан нөмрөгтэй ажээ. Уран баримлуудын хүзүү, гар, шагай, ташаанд нь чамин хийцийн тансаг чимэг зүүсэн. Бурхад уламжлал ёсоор зовлонгоос ангижирч гэгээрсэн, сэтгэлийн ариуныг бэлгэдэх бадамлянхуа цэцгийн сэнтийд заларчээ.
Бясалгал нь Буддын зан үйлийн нэгэн чухал хэсэг. Анхаарлаа биедээ төвлөрүүлснээр, сэтгэл хөдлөлд захирагдах биш, түүнийг ухаалгаар тогтоон барихад сургадаг. Ухаан билгийн язгуурын (бясалгалын) таван бурхад нь сэтгэл хөдлөлөө мэдрэн ажиглаж, түүнийг улмаар илүү ач тустай бодолд хувиргадаг. Жишээлбэл, мунхаглалыг шинэ мэдлэг нээхэд, уур хилэнг учир шалтгааныг тодруулахад, бардам занг нийтэч, даруу болгоход, шунал/тачаалыг ялгаж салгах ухаанд, атаархал/хардлагыг өөрийгөө боловсруулахад тусалдаг.
Занабазарын Язгуурын таван бурхны үзэсгэлэн төгс уран баримлууд нь бясалгах, төсөөлөх чадварыг төлөвшүүлдэг ач тустай. Бурхдын амьд мэт дүрслэл нь Будда өөрөө жирийн нэгэн хүн байсныг сануулах мэт. Занабазарын бүтээсэн Бурхны дөлгөөн харц, энэрэнгүй, зөөлөн инээмсэглэл нь “Би ч бас заримдаа тэгж боддог шүү. Алив, хамтдаа нэг бодож үзье,” гэж хэлэх шиг санагддаг.
Язгуурын таван бурхан тус бүрийн гарын буюу мутрын байрлал нь ялгаатай, өөр өөрийн өнгө, бэлгэдэл, мэдрэмж, ерөнхий чиглэл, эрхтэн, элементийг илэрхийлдэг ажээ. Занабазарын язгуурын таван бурхдын мутар нь, эдгээрийн дотроос, онцгой ялгаатай санагдана.
Раднаасамбааваа бурхан бардам, харамч сэтгэлийг эн тэнцүү байхын ухаанд хөрвүүлдэг учир өглөгийн, алгаа тэнийлгэсэн мутарлагатай, Машид гийгүүлэн зохиогч Намнан бурхан мунхаг, хуурмаг занг бүхнийг хамарсан туйлын бодит байдлын ухаанд хувиргадаг учир номын хүрд эргүүлж буй мутарлагатай, Үл хөдлөгч Мижодва бурхан нь уур хилэн, үзэн ядалтыг тод гэрэлтүүлэн толь шиг тунгалаг ухаанд тусгадаг учир баруун мутар нь газар шүргэж буйгаар, Цаглашгүй гэрэлт Одбагмэд бурхан шунал, тачаалыг гярхай ухаан, ялгаж таних ухамсарт хувиргадаг учир бясалгалын мутарлагатай. Үйл бүтээгч Дондүв бурхан нь атаархал, хардлагыг бүхнийг бүтээгч ухаан руу хөтөлдөг тул үл айхыг илэрхийлэн баруун алгаа өргөсөн мутарлагатай ажээ.
Занабазарын Язгуурын таван бурхны уран баримлууд яруу найрал аялгуу мэт ядарсан сэтгэлийг тайтгаруулах шиг сэтгэгдэл төрүүлдэг. Эдгээр уран бүтээлүүд бясалгалын хүчийг ухаарахад хүргэж, гүн бодрол, нам гүм байдал нь амьдралдаа амжилт гаргахад үйл хөдөлгөөн шиг амин чухал болохыг сануулдаг. Энэ утгаараа, Занабазарын бүтээлүүд эрх чөлөө, гоо үзэсгэлэн, хүч чадлын утга учрыг дахин тунгааж, төсөөлөн эргэцүүлэх боломж олгодог.
Занабазарын бүтээлүүдийн нийт тоо, байршлын мэдээллийг нэгтгэн цэгцэлж улмаар бүтээсэн оноор нь бүртгэж тэмдэглэх, судлаачид болон олон нийтэд нээлттэй болгох ажлыг зохион байгуулалттай хийх шаардлагатай байна. Эдгээр үнэт, ховор уран бүтээлүүд 17-р зуунаас хойш түүхийн хатуу ширүүн давалгааг хэрхэн туулж өдийг хүрсэн замналыг баримтжуулан, бичгээр буулгах бас нэгэн чухал судалгаа хэрэгтэй байна. Занабазарын дараа, өөр өөрийнхөөрөө онцлог, үнэ цэнэтэй Буддын олон мянган уран баримлууд бүтээгдэж байсан. Тэдгээрийг бүхэлд нь Занабазарын дэг сургууль гэдэг.
Занабазар нь 88 наслахдаа Буддын урлагийн түүхэнд хамгийн их шүтэн бишрэгдэж ирсэн, өнө мөнх соёлын сор, шигтгээ бүтээлүүдийг бүтээсэн юм. Буддын хүмүүнлэг, бурханлаг чанарыг төгс илэрхийлж чадсан хосгүй үнэт уран бүтээлүүд нь түүний цэцэн ухаан, авьяас билиг, уран чадварыг гэрчилдэг. Тийм ч учраас Занабазарыг Монголын Буддын соёлын сэргэн мандалтыг үндэслэгч хэмээн үздэг. Тэр бол 17-р зууны Монголын бөгөөд олон улсын соёл урлагийн онцгой зүтгэлтэн, гайхамшигт уран бүтээлч гарцаагүй мөн. Түүний мөнхийн бүтээлүүд өнөөг хүртэл дэлхийн олон хүний анхаарлыг татаж, эрч хүч өгсөөр байна.
Эдүгээ Өндөр Гэгээн Занабазарын Язгуурын таван бурхны дөрөв нь Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх Урлагийн Музейд, урд зүгийг бэлгэдсэн Раднаасамбааваа бурхан нь Чойжин Ламын Музейд тус тус байрлаж байна.
Хэрэглэсэн эх сурвалжууд:
- Сыртыпова, С.-Х., Стиль буддийского искусства Занабазара (на примерах из собрания А. Алтангэрэл). Улаанбаатар: Admon Print, 2019. 13.
- Сарантуяа, У., ба бусад., Г. Занабазарын Нэрэмжит Дүрслэх Урлагийн Музейн Дэлгэрэнгүй Тайлбар. Улаанбаатар: Аскпоинт, 2012.
- Баттулга, Б. «Монгол Зураг.» Багшийн Мэргэжил Дээшлүүлэх Институт. Bagh.itpd.mn. http://bagsh.itpd.mn/fayluud/mungolZuragUrlal.pdf. 2021 оны 4-р сарын 2нд хэрэглэв.
- Lee М. «Язгуурын таван бурхны бэлгэдэл». Lotus Happiness, 2019 оны 8-р сарын 11. https://www.lotus-happiness.com/symbolism-five-wisdom-buddhas/. 2021 оны 4-р сарын 18нд хэрэглэв.
- Цултэм, Н. Выдающийся монгольский скульптор – Г. Занабазар. Улаанбаатар: Үндэсний хэвлэлийн үйлдвэр, 1982.
- ЮНЕСКО-гийн Монголын Үндэсний Комисс. Монгол Улсын их соён гэгээрүүлэгч, оюун санааны гарамгай удирдагч, төрийн зүтгэлтэн, Анхны Богд Живзундамба Хутугту Өндөр Гэгээн Занабазарын 360 жилийн ойг тэмдэглэх нь. Улаанбаатар, 1995.
- Саруул, Н., Сарантуя, У., Мөнхзул, Ж., ба Цэдмаа, Д. Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музей – хосгүй үнэт бүтээлүүд. Улаанбаатар: Admon Print, 2013.
- Bartholomew, Т. Т. «Introduction to the Art of Mongolia». Asiantart.com, 1995 оны 9-р сарын 7. https://www.asianart.com/mongolia/introduct.html. 2021 оны 4-р сарын 2нд хэрэглэв.
- Уранчимэг, Ц. «Хоc ёсны сургаалаар бүтсэн Хүрээ хийдийн урлаг». YouTube, Америкийн Монгол судлалын төв байршуулав. 2021 оны 1-р сарын 22, https://youtu.be/iZq-d802av0.
- Отгонбаатар, Р., ба Сонинбаяр, Ш. «Өндөр Гэгээн Занабазар.» YouTube, TheAaraa байршуулав. 2020 оны 4-р сарын 7, https://youtu.be/3bT5UGdeqHI
- Ward, W.E. «Бадамлянхуан бэлгэдэл: Буддын урлаг ба гүн ухаанд эзлэх байр суурь». Урлагийн шүүмж, гоо зүйн сэтгүүл, т. 11, вып. 2. 1952, с. 135–146. www.jstor.org/stable/426039. 2021 оны 4-р сарын 9.
Ж. Ариунаа, урлаг судлаач
2021 оны 5-р сарын 7, UB Post хэвлэв
Улаанбаатар хот