Аливаа ард түмний ур чадвар, тухайн улсын хөгжлийн нэг чухал илэрхийлэл бол үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийх нь чанар, хэрэгцээ, хэрэглээ. Эдүгээ жишээ нь Японы бараг бүх бараа, үйлчилгээг дэлхий даяар хүлээн зөвшөөрч, чанарын баталгаа гэж үзэн, өргөн хэрэглэж байна. Харин 60 жилийн өмнө бол Японы барааг чанаргүй, хэврэг гэж голдог, хөгжилтэй орнуудад хямдхан үйлдвэрлэл хэмээн импортлохоос татгалздаг байв. Тэгвэл Япон яаж ийм том хувьсгалт өөрчлөлт хийж чадсан болон Монгол түүнээс юуг нь авч, нутагшуулах боломж байгааг бодолцох, дүгнэх, хэрэгжүүлэх цаг ирээд байна.
Коосэн ба боломж
Японы үсрэнгүй хөгжлийн нэг нууц нь 1961 онд боловсролын тогтолцоондоо Коосэн хэмээх цоо шинэ сургуулийн хэлбэрийг оруулсанд оршино. Японы Засгийн газраас эдийн засгаа өсгөхийн тулд үйлдвэрлэлд технологийн дэвшил шуурхай нэвтрүүлэх бодлого боловсруулжээ. Энэ бодлогодоо юуны өмнө шинжлэх ухааны мэдлэгтэй, ур чадвартай инженерүүд бэлтгэх зорилго тавьжээ. “Коото сэнмон гакко” буюу “ахлах мэргэжлийн сургууль” гэх Япон үгнээс гаралтай Коосэнд одоогоор дэлхийн 50-60 улсаас оюутан суралцаж, бүх салбарт дадлагажсан инженерүүдийг бэлтгэж байна. Монголчууд Коосэнд анх 1990 оны эхэн үеэс суралцаж эхэлсэн ба одоог хүртэл сурч төгссөн болон үргэлжлүүлэн их, дээд сургуулийн бакалавр, магистр, докторын шат хүртэл суралцсан 550 гаруй төгсөгчид байна.
Коосэнд 15 настай элсэж, таван жил суралцаад, үргэлжлүүлэн хоёр жил мэргэшүүлэх ангид суралцан бакалаврын зэрэг авах боломжтой. Одоогоор таван жилийн хөтөлбөрөөр суралцсан оюутнуудын 40 хувь нь мэргэшүүлэх шатны хоёр жилийн хөтөлбөрт элсэх, эсвэл их сургуулийн 3-р ангид шилжин суралцдаг байна. Сургалтын хөтөлбөр нь их сургуультай харьцуулахад мэргэжлийн хичээлийн цаг хоёр дахин, дадлага туршилтын цаг бүр тав дахин их ажээ.
Коосэн технологийн коллежийн загвар Монголд хоёр чиглэлээр хэрэгжиж байна. Эхнийх нь 2014 оноос Монгол-Япон Улсын стратегийн түншлэлийн хүрээнд “1000 инженер” буюу “Инженер, технологийн дээд боловсрол” хөтөлбөрийн хөнгөлөлттэй зээлээр хэрэгжүүлж буй төсөл. Энэ төслөөр 12-р анги төгсөгчдөөс шалгуур хангасан 200 оюутныг сонгон Монголд жил хагас суралцаад, Японд Коосэний 3-р курсд шилжин суралцуулж буй. Нөгөө нь 2014 онд Монголд байгуулагдсан Коосэн 3 загвар сургууль юм. Эдгээр Коосэний төгсөгчдийн 20 хувь нь дотоодын, 40 хувь нь Японы компаниудад инженерээр ажилд орсон бол 20 хувь нь дотоодын, 20 хувь нь Японы технологийн их сургуулийн 3-р курсээс үргэлжлүүлэн суралцаж байна. Анхны хоёр төгсөгч Японд нэг сая долларын хөрөнгө оруулалт татаж хиймэл оюунд суурилсан технологийн компани байгуулаад, амжилттай явж байна.
МСҮТ-ийн бодит байдал
Манай улсад залуусын (15-24 нас) бараг 20 хувь нь буюу 73.6 мянга нь 2019 оны байдлаар хөдөлмөр эрхлээгүй болон боловсрол, сургалтын хөтөлбөрт хамрагдаагүй байгаа нь бусад насныхантай харьцуулахад улсын дунджаас 14.2-19.6 пунктээр их байна. Тогтвортой хөгжлийн зорилтын “Тогтвортой, хүртээмжтэй эдийн засгийн өсөлт, бүрэн, бүтээмжтэй ажил эрхлэлт, зохистой хөдөлмөрийг хөхүүлэн дэмжих” 8-р зорилго буюу “8.6.1. хөдөлмөр эрхлээгүй болон суралцаагүй байгаа 15-24 насны залуучуудын тухайн насны хүн амд эзлэх хувь” гэсэн шалгуур үзүүлэлтийг тусгасан байдаг. Эдгээр залуучууд нь хөдөлмөрийн зах зээлд үнэлэгдэх ур чадвар эзэмшээгүй байдаг тул энэ нь тэдний цаашид ажилд орох боломж хомсдож, амьдралын чанар доройтох, урт хугацаандаа энэ үзүүлэлт нь тогтвортой эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлдөг ажээ. Манайд өнөөгийн байдлаар ажилгүй арван хүн тутмын гурав нь техникийн болон мэргэжлийн боловсролтой хүн байгаа нь боловсролын чанарын асуудлыг илтгэж байна.
2019 оны байдлаар 80 МСҮТ-д 4403 ажилтан (2388 багш) ажиллаж, 37.806 иргэн суралцаж байна. Нийт суралцагчдын 75 хувь нь 24 хүртэлх, 20 хувь нь 25-45 хүртэлх, 5 хувь нь түүнээс дээш насныхан байна. 45 хүртэлх насны суралцагч бүр сард 200 мянган төгрөгийн тэтгэлэг авдаг. 2019 оны улсын төсөвт мэргэжлийн боловсрол, сургалтанд 67.3 тэрбум, мэргэжлийн боловсролыг дэмжих санд 49 тэрбум, нийт 116.3 тэрбум төгрөг төсөвлөжээ. Энэ нь МСҮТ-ээс 4-5 дахин их буюу 150 мянгаад суралцагчтай дээд боловсролын байгууллагад улсын төсвөөс олгосон 80 тэрбумаас, 40 шахам тэрбум төгрөгөөр илүү байна.
МСҮТ төгсөгчдийн 62 хувь, их, дээд сургууль төгсөгчдийн 76 хувь нь мэргэжлээрээ ажиллаж байгааг сүүлийн үеийн статистик мэдээлэлд дурджээ. Мөн сүүлийн есөн жилийн дунджийг харвал мэргэжлийн боловсролын байгууллагын төгсөгчдийн 56 хувь нь ажлын байраар хангагдаж, 15 хувь нь мэргэжлийн бус ажилд шилжсэн байна.
Мэргэжлийн боловсролын байгууллагуудын сургалтын орчныг сайжруулахад төсвөөс гадна донор байгууллагууд ихээхэн анхаардаг. 2010 оноос хойш 7 донор байгууллагын олон арван төсөл хэрэгжиж, нийт 44 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг сургалтын орчинг сайжруулахад зориулжээ. Үүнд шинэ болон өргөтгөсөн 7 барилга, хичээл, дадлагын 12 байрыг засварлаж, давхардсан тоогоор 38 мэргэжлийн шинэ дэвшилтэт тоног төхөөрөмж нийлүүлжээ.
Манай мэргэжлийн боловсролын тухай хуулинд “Мэргэжлийн боловсролыг суурь … боловсрол бүхий элсэгчид 2.5-аас доошгүй жил суралцаж мэргэжлийн болон бүрэн дунд боловсролыг хамтад нь эзэмшиж мэргэжлийн үнэмлэхээс гадна бүрэн дунд боловсролын гэрчилгээ олгоно” гэж заасан (9.3; 16.4.1; 16.4.2 заалтууд). Мөн “Техникийн боловсролыг тухайн мэргэжлийн чиглэлээр мэргэжлийн болон түүнээс дээш боловсрол эзэмшсэн элсэгчид 1,5 жил суралцаж; бүрэн дунд боловсрол бүхий элсэгчид 3 жил суралцаж эзэмшинэ.” гэж (12.5) заасан байдаг.
Бодит байдал дээр 9-р анги төгсөөд 3 жилийн дотор бүрэн дунд болон мэргэжлийн боловсролыг хамтад нь, мөн 12-р ангиа төгсөөд 3 жилд техникийн боловсрол эзэмшээд хөдөлмөрийн зах зээлд хүлээн зөвшөөрөгдсөн мэргэжилтэн болж чадахгүй байна. Чанаргүй мэргэжилтэн бэлдэж, харин ажилгүй орлогогүй иргэдийг нэмэх хөрс нь болсоор байна.
Мэргэжлийн боловсролын чанарыг сайжруулахын оронд суралцагчдад сар бүр олгодог тэтгэмжээ төр засаг нэмсээр байна. ЕБС төгсөгчдийн тал хувийг нь МСҮТ-д оруулахыг шаардаж байсан УИХ-ын нэгэн гишүүнээс “та өөрийн хүүхдээ МСҮТ-д оруулах уу” гэж асуухад хариу хэлж чадаагүй.
Коосэн нутагшуулах боломж
Суурь боловсрол буюу 9-р ангиа төгссөн 15 настнууд инженерийн боловсролыг 5 жилийн багц хөтөлбөрөөр эзэмшиж онолын мэдлэг, дээрээс нь туршилт судалгаа, практик ажлыг хослон, илүү дадлага туршлагатай, бүтээлч сэтгэлгээтэй, практик инженерийг бэлтгэдэг Коосэн загварын технологийн коллежийг хөгжүүлэх нь хүний нөөцийн ур чадварын хомсдолыг шийдэх нэг гарц. Мөн аж үйлдвэрийн салбарын өнөөгийн эрэлт хэрэгцээ ба их сургуульд бэлтгэн гаргадаг хүний нөөц хооронд үүссэн хоосон орон зайг нөхөх боломж бүрдэх юм.
Япон Улсын 53 Коосэний үйл ажиллагаа, санхүүжилт, бодлогыг нь нэгтгэдэг Үндэсний Технологийн хүрээлэн гэж байдаг. Энэ байгууллага нь Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй Коосэн технологийн коллежийн санаачлага, загварчлалыг дэмжих үүднээс 2016 оны 11 сард төлөөлөгчийн газраа Улаанбаатар хотод байгуулсан. Тус төлөөлөгчийн газар болон ЖАЙКА-гийн Суурин төлөөлөгчийн газрын хувьд Коосэний сургалтын хөтөлбөрийг чанаржуулах, багш солилцоо, багш нарын мэргэжлийг дээшлүүлэх сургалт, оюутнуудын үйлдвэрлэлийн дадлага зэрэг аж үйлдвэрийн салбартай уялдаа холбоотой олон үйл ажиллагааг дэмжин зохион байгуулсаар байна.
Монгол Улс бүтээлч, практик сэтгэхүйтэй, хувь хүний хувьд төлөвшсөн инженерүүдийг бэлтгэн гаргадаг Коосэн технологийн коллежийг хөгжүүлэх нь татвар төлөгчдийн болон олон улсын донор байгууллагуудын төсөл хөрөнгийн өгөөжийг нэмэгдүүлж, үйлдвэрлэл, технологи, эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангахад чухал хувь нэмэр болох юм.
2021 оны 2 сар
Баавгайн Насанбаяр Ph.D /Боловсрол судлал/
Ашигласан материал:
- Ажиллах хүчний судалгааны тайлан – 2020, ҮСХ
- Мянганы сорилтын сангийн техник, мэргэжлийн боловсролын төслийн хүрээнд хийгдсэн хөдөлмөрийн зах зээлийн судалгаа хэсэг IIБ барометрийн судалгааны үр дүн – МСС
- Мэргэжлийн болон техникийн боловсролыг хөгжүүлэх үндэсний хөтөлбөр – 2016
- Монгол Улсын нэгдсэн төсөв – 2019
- Мэргэжлийн болон техникийн боловсролын сургалтын байгууллагын статистик мэдээлэл /2018-2019 оны хичээлийн жил/, ХНХЯ
- Их дээд болон мэргэжлийн боловсрол, сургалтын байгууллагын төгсөгчдийн ажил эрхлэлтийн тандан судалсан тайлан – 2019, ХНХЯ
- Коосэн загварын инженер, технологийн дээд боловсролын тухай суурь судалгаа – 2017, ЖАЙКА