Сонгинохайрхан дүүрэгт 328 мянга буюу Улаанбаатар хотын хүн амын тавны нэг нь амьдарч байна. Хотын баруун хойно, салхины дээр орших энэ дүүргийн 94 мянган айл өрхийн 27 мянга нь орон сууцанд, үлдсэн нь гэр хороололд амьдардгаас, гэр, модон байшин хамгийн их төвлөрсөн, хамгийн их нүүрс шатаадаг газар бол Баянхошуу. Баянхошууг Энхтайваны өргөн чөлөөтэй холбосон урт хөндийг энэ өвлөөс “Хүхэртийн хөндий” гэх болжээ.
Учир нь өнгөрсөн өвлөөс түүхий нүүрсний оронд шахмал түлш хэрэглэх болсноор өдөр дунд бүх гэрлээ асаагаад ч өмнө яваа машинаа харахгүй мөргөчих гээд байсан нь больж, нийслэл хотыг бүхэлд нь нөмөрч байсан хар хөх утаа эрс шингэрсэн юм. Харин энэ өвөл хөх утаа саарлаар солигдож, тус хөндийгөөр явахад өтгөн саарал мананд байгаа мэт болжээ. Үнэр нь эхүүн, толгой өвтгөдөг болсон учир дээрх нэрийг иргэд өгчээ. Нүүрс хүчлийн хий, хүхэрлэг хийгээр солигдсоны цаад шалтгаан юу вэ? Бид ер нь яаж агаарын хороосоо салах вэ?
Шахмал түлшний шалдар булдар
Улаанбаатарын нийт айл өрхийн талаас илүү нь буюу, 215 мянга нь гэр хороололд дэд бүтцийн халаалтгүй өвөлжиж, агаарын бохирдлын наян хувийг бий болгож байна. Гэр хорооллын өрхүүдийн наян хувь нь модон жорлонтой учир хөрсийг ч маш их бохирдуулсаар. Эдгээр айл өрхүүд жилд 750 мянган тонн буюу нэг айл дунджаар 3.5 тонн нүүрс шатааж, ихээхэн үнс хаяж байна.
Засгийн газар 2017 онд “Агаар, орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр” гэж гаргаж, 2025 он гэхэд агаарын бохирдлыг наян хувь бууруулах зорилт тавьсан. Энэ хөтөлбөрийн дагуу 2018 онд түүхий нүүрсийг шатаахыг хорьж гэр хорооллын айл өрхүүдэд сайжруулсан буюу шахмал түлш нийлүүлж эхэлсэн юм. 2019 оноос Өмнөговь аймгаас коксыг нь ялгаад үлдсэн бутархай нүүрсийг нийслэлд авчирч шахмал түлш болгох үйлдвэрийг Сонгинохайрхан дүүрэгт байгуулав. Энэ төслийг Тавантолгой Түлш ТӨҮГ хариуцдаг. Эхлээд 200 мянган тонн шахмал түлш жилдээ гаргахаар тооцон үйлдвэрээ барьсан ч хэрэгцээ эрс нэмэгдэж, хүчин чадлаасаа 3 дахин илүү ашигласнаар орчны тоосжилт огцом ихсэж, оршин суугчдын эсэргүүцэл дагуулах болов.
2020 оны зунаас Налайхын урд гурав дахин их хүчин чадалтай, шинэ технологийн үйлдвэрээ байгуулж саяхан ашиглалтанд оруулав. Удалгүй хүйтний улирал дуусмагц Сонгинохайрхан дүүрэг дэх үйлдвэрээ бас Налайх руу нүүлгэх гэж байна. Эдгээр үйлдвэрүүд байгаль орчиндоо хор хохирол, сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй байх үнэлгээтэй ажээ. Яг тийм эсэхийг 2022 оны өвөл харуулна.
Хүхэрлэг хий
Сайжруулсан гэх шахмал түлш нь ийнхүү байгаль орчинд бага нөлөөтэй гэх ч, хүний эрүүл мэндэд ямар нөлөөтэйг тусад нь судлах шаардлага тулгарлаа.
Шахмал түлш нэвтрүүлснээр Улаанбаатар хотын агаарын PM2.5, PM10 зэрэг нарийн ширхэгт тоосонцруудын хэмжээ буурсан ч хүхэрлэг хийн хэмжээ эрс нэмэгдсэн нь тодорхой болов. Энэ жил хүхэрлэг хийн ялгарал өнгөрсөн өвлөөс 3 дахин ихэсч, 7 хоногийн дундаж агууламжаар нэг шоо метрт 166 микрограмм, 24 цагийн дундаж агууламжаар 406 микрограммд хүрчээ. Гэтэл 24 цагийн дундаж агууламж нь 20 микрограммаас ихгүй бол эрүүл мэндэд хоргүй гэсэн ДЭМБ-ын зөвлөмжөөс 20 дахин, 50 микрограммаас бага байх Монгол Улсын агаарын чанарын стандартаас 6 дахин тус тус өндөр түвшинд хүрээд байна. Эрүүл мэндийн хор хөнөөлийг нь хэмжиж тогтоодог багаж хэрэгсэл нь ч Монголд байдаггүй ажээ.
Монгол Улсын стандартаар баяжуулсан нүүрсний хүхрийн агууламж нь 1%-иас ихгүй MNS 6226:2011, түүхий нүүрснийх 0.3-0.5%, харин сайжруулсан түлшнийх 0.8-0.9% байх ёстой. Учир нь сайжруулсан шахмал түлш бол түүхий эд нь эрчим хүчний нүүрс бөгөөд илчлэг их байх тусмаа хүхрийн агууламж нэмэгддэг.
Өөр аргууд, өрөөл хандлагууд
Агаарын бохирдлыг бууруулах арга нь ганц нүүрс биш. Автомашины татварыг агаарт цацаж буй бүх төрлийн хорны түвшинтэй холбож нэмэх шаардлагатай. Аймаг, нийслэлийн агаарын бохирдлын наян хувь нь орон байрны халаалтын нүүрснээс үүдэлтэй. Гэр байшингийн дулааныг хэвийн байлгахын тулд юуны өмнө дулаан алдахыг нь зогсоох шаардлагатай. Монгол гэрийг давхар бүрээд, хаяаг нь манахад дулааны алдагдлыг нь хоёр дахин бууруулдаг. Ноднин хотын агаар харьцангуй цэвэр байсны нэг шалтгаан бол 1 шуудай түлшний үнэ 3750 төг, харин энэ өвөл 75 хувиар хямдруулан 940 төгрөг болсонтой нь холбоотой. Хямд юмыг бага хэмнэдэг.
Бас ашигт үйлийн коэффициент өндөр, өгөөжтэй технологийн цахилгаанаар халаах, дулаанаа хадгалах арга ч бас нэвтэрч байна. Жишээ нь Баянхошууны автобусны буудлын эцэст, 20 жилийн өмнө баригдсан 1400 ам.метр талбайтай, 380 хүүхэд авах чадалтай 38-р цэцэрлэг. Хоёр ч уурын зуухтай атлаа үргэлж хүйтэн өвөлждөг энэ цэцэрлэгт 2016 оноос Монголын шинэ технологийн цахилгаан халаагуур тавьснаар нүүрс, үнс, галчийн зардал алга болж, үйл ажиллагааны нийт зарлага нь багасч, орчны бохирдол эрс буурчээ. Сонгинохайрхан дүүрэгт 116 цэцэрлэг, 27 сургууль байдгийн олныг нь нам даралтын уурын зууханд нүүрс шатаан халааж байна. Нийслэл хотод 2020 оны эцсийн байдлаар халаалтыг нь шийдээгүй, нүүрсээр галладаг 17 сургууль, 25 цэцэрлэг бий. Тус бүрийн халаалтын зардал нь жилдээ 120-240 сая төгрөг болдог.
Нийслэлээс мөн шингэрүүлсэн хийгээр зарим сургууль цэцэрлэгийг халааж байгаа ч, Боловсролын яам нь дэлбэрэх аюулгүй гэдгийг баталгаажуулж өгөхийг Байгаль орчны яамнаас хүссэн байна. Ямар ч гэсэн 10 цэцэрлэгийг цахилгаанаар халаахад 400 сая төгрөг, харин хийгээр халаахад 2 тэрбум төгрөг болдог ажээ. Хувийн цэцэрлэгүүд тааруу ажилладаг хийн халаалтаа цахилгаанаар солиулж байхад, төрийн өмчийнх нь дээд газрын шийдвэрийг дагахаас өөр сонголтгүй байна. Мөн төсвийн олон байгууллагуудад хааяа залгадаг, ихэнхдээ ажилладаггүй тус бүр 55 сая төгрөг, нийт 12 тэрбум төгрөгийн үнэтэй утаа шүүгч гэгчийг тавьж нүд хуурах болжээ.
Ер нь халаалтын эх үүсвэрийн сонголтын тухай иж бүрэн харьцуулсан судалгааг хараат бус мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэж, дүгнээд энэ асуудлыг нэг мөр шийдэхгүй бол төсвийн мөнгийг хэн, хамгийн өгөөжтэй ашиглаж байгаа нь тодорхой биш, хэнтэй холбоотой ямар шахаа яваад байгаа нь ил тод биш болжээ.
2021.02.11