“Алсыг би хэрэв харж чадсан бол, аваргуудын мөрөн дээр зогссоноос л болсон юм.”
– Исаак Ньютон, 1675
Дорнын зурхайн тоолол яагаад хулгана жилээр эхэлдэг тухай Монгол ардын домог бий. Эрт урьдын цагт, амьтдын дунд томоохон өрсөлдөөн болжээ. Ургах нарыг хэн түрүүлж харсан нь зурхайн тооллын хүндэт суудалд суух гэнэ. Бяцхан хулганад оролцох хүсэл туйлын их байсан ч, өөрөөсөө том өрсөлдөгчдөө хараад, өөр бусдын тусламжгүйгээр ялахгүйгээ ухаарчээ. Тэгээд хулгана аварга тэмээнээс дэмжлэг гуйв. Уужим сэтгэлтэй тэмээ бяцхан хулганыг өрөвдөөд, бөхөн дээрээ гарахыг зөвшөөрөв. Ийнхүү хулгана тэмээ хоёр нар ургахыг хүлээж, түнэр харанхуй шөнийг тэвчээртэй давав. Үүр цайж, тэнгэр газрын заагийг алтан гэрэл эмжиж эхэллээ. Аварга тэмээний бөхөн дээр цойлон зогссон бяцхан хулгана ургах нарны улаан туяаг хамгийн түрүүнд харав. Тэр цагаас хойш, уужуу ухаантай уудам сэтгэлтэй аварга тэмээний ач буянаар, өчүүхэн хулгана Дорнын зурхайн тооллыг тэргүүлэх болсон гэдэг.
Эртний улс үндэстнүүд эргэх цаг хугацаа, байгалийн хэмнэлийг хэмжих өөр өөрийн тогтолцоог бүтээж иржээ. Ихэнх үндэстнүүд өдөр цагийг хэмжих өвөрмөц арга, түүх домог, ёс заншилтай. Олон оронд он жилийг нарны буюу аргын (Грегорийн) тооллоор хэмждэг бол бусад оронд, ихэнхдээ Ази, Ойрхи Дорнодын үндэстнүүд, сарны буюу билгийн тооллоор хэмжин тэмдэглэдэг. Мөн олон оронд аль алинаар нь тэмдэглэдэг.
Үүсэл ба өрнөл
Монгол үндэстний он цагийн тооллын үүсэл гарлын тухай эрдэмтэд олон янзын үзэл бодолтой байдаг. Тэдний дотроос хамгийн их тархсан эх сурвалж нь Төвдийн билгийн тоолол. Харин чухам хэзээ, яаж одоогийн билгийн тооллыг нутагшуулсан, өмнө нь он цагийн ямар тогтолцоог мөрдөж байсан тухай түүхч, зурхайч, шашны төлөөлөгчид одоо болтол маргасаар байна. Энэ жил Монголчууд Цагаан Сарын баяраа 2021 оны 2-р сарын 12-ны Баасан гарагт тэмдэглэж байна. Энэ өдөр билгийн тооллын 17-р жарны 35 дахь буюу Цагаагчин Үхэр жил эхлэнэ.
Харин цар тахлын нөхцөлд, энэ удаадаа албан ёсны баяр цэнгээн хийхийг хориглож буй тул, Цагаан сарыг гэр гэртээ, бас цахимаар тэмдэглэж байна. Хол ойрын хамаатан садан нь цуглан хүндэтгэдэг ганц баяраар үр хүүхдээсээ хол амьдардаг хөгшин буурлуудад хатуу хөл хорио хүнд тусаж байна. Харин залуувтар, нийгмийн идэвхтэй иргэдийн хувьд энэ хөл хорио нь, хатуу нарийн ёсноос амсхийх, завсарлах боломж олгож байж магадгүй.
Утга учир
Цагаан сарын баяр ёслолыг улс даяар тэмдэглэх болсон нь, энэ хөл хорионы үед ч гэсэн, баярын утга учрыг дахин нэг тунгаан бодох боломж хүн бүрд олгож байна. Энэ бодолд Монголын Үндэсний Орчин Үеийн Галерейн санд байдаг уран зураач Ц.Дагванямын 1977 онд бүтээсэн “Үндэсний Цагаан Сарын баяр” гэдэг чулуун барын нэгэн сонирхолтой зураг хувь нэмэр болно.
Үйл явдлаар дүүрэн энэ зурагт, хөдөө орон нутагт, нэгдлийн Цагаан Сарын өглөөг тод дүрслэжээ. Бор, цагаан, улаан өнгүүд давамгайлсан зурагт, малчин айлын өвөлжөө, үхэр, хонио бэлчээрт нь гаргаж буй малчид, шинийн нэгний өглөөний баярын шуугиан, уламжлалт ёс заншлыг сонирхолтойгоор өрнүүлжээ. Зургийн захаар тэмээ, морь, сарлаг тэрэг, трактор, мотоцикл зэрэг бүхий л төрлийн тээврийн хэрэгсэл харагдана. Баруун доод талд нь бидон торх ачсан тэргэнд хөлөглөсөн сарлаг, саглагар богино сүүлээ өргөн, сүрлэг эвэртэй толгойгоо омогтой сэжлэн бөхийлгөж хурдан хөдлөх гэж яаран урагш зүтгэнэ. Хойх нь шинэ онгоцон тоглоомоо чирээд, таван хошуутай мод барьсан хүү ээжийнхээ өөд баясан гүйнэ. Ээж нь харин буузаа хөлдөөхөөр гэр дээрээ тавьж байна. Зургийн төвд саахалт айлын хөршүүд золгоно. Харин зургийн зүүн доод хэсэгт, золгохоор ирсэн улаан дээлээр гоёсон зочин ганган морио уяж байна.
Энэ зургийг 50 шахам жилийн өмнө “Үндэсний Цагаан Сарын баяр” гэж нэрлэсэн нь эрсдэлтэй байсан болов уу. Учир нь 1988 он хүртэл Цагаан Сарыг улс даяар тэмдэглэх нь хориотой байв. Засгийн газар Коминтерний зааварчилгаар 1932 оноос хойш Цагаан Сарыг шашныхан ард түмнийг захиран “боолчлох” эрх мэдлээ авч үлдэх зорилготой, “феодал” ёс хэмээн үгүйсгэж байжээ. 1952 оны 1-р сарын 26-ны шинийн нэгний өдөр Монголын төрийн тэргүүн маршал Х.Чойбалсан нас барж Цагаан сарыг албан ёсны гашуудлын өдөр болгож байжээ. 1960 оноос Цагаан сарыг “Нэгдэлчдийн Өдөр” гэх болж, зөвхөн хөдөөгийн малчдад тэмдэглэхийг зөвшөөрдөг болов. Харин 1990 оны ардчилсан хувьсгалын дараа Цагаан сарыг албан ёсоор үндэсний баяр болгон сэргээн зарлаж, улс даяар дахин тэмдэглэх болжээ. Эдүгээ Цагаан Сарын урьд орой, Битүүнээр, Монголын ард түмэн Ерөнхийлөгчийнхөө албан ёсны мэндчилгээг зурагтаараа хардаг болов.
Битүүн ба Шинэ эхлэл
Битүүн бол хуучин оноо үдэх баяр. Битүүний орой гэхэд Монголчууд эхэлсэн ажлаа дуусгаж, өр ширээ төлж, гэр орноо цэвэрлэн, цонхны хөшгөө хаадаг. Бууз, банш нь битүү хоол учир хуучин оноо амжилттай дуусгаж буйг бэлгэднэ. Битүүний орой ганц ч зочин гэдэс, сэтгэл дундуур айлаас буцах ёсгүй. Айл нь ч, зочин нь ч ажил хөдөлмөрөө бүрэн дуусгаж, хуучин оноо үдэж буйн хэрэг. Хүүхдүүд ч хуучин оноо үдэж, шинэ жилээ угтахыг бэлгэдсэн тоглоом тоглож, хожсон нь аз хийморьтой байхад итгэдэг. Битүүний орой айлууд гэрийн хаалганыхаа дээр мөс тавьдаг. Энэ бол он солигдох агшинд, хоромхон зуур тэнгэрээс бууж айл бүрийг аз хиймориор ивээдэг Балданлхам бурхны хурдан морийг услаж буйн бэлгэ тэмдэг.
Шинэ жилийн анхны өглөө буюу Шинийн Нэгэнд хүн бүр нартай уралдан босч, сэрүүн агаараар амьсгалан сэтгэлээ сэргээн, өөрийнхөө жилийн зурхайд заасан ээлтэй зүгтээ мөрөө гаргах нь шинэ жилдээ аз хийморь дагуулна гэж үздэг уламжлалтай. Зүгээ гаргасны дараа гоё дээлээ өмсөн малгай тавьж, хамгийн ахмадаасаа эхлэн бүх хүнтэй золгон сар шинийн мэндийг дэвшүүлдэг. Монгол ёсонд цагаан өнгө нь энх тайван, эв эе, ариун сэтгэл, шинэ эхлэлийг бэлгэддэг учир шинийн нэгний зоогийг цагаан будаа, цагаан идээнээс эхлэж, мөн цагаан идээгээр дуусгадаг.
Утга учир
Цагаан сарын бас нэг ач холбогдол бол шинэ, хуучин хамаатан, төрөл саднаа танин мэдэх юм. Энэ бол нүүдэлчдийн хувьд харилцан мэдээллээ солилцох онцгой арга хэмжээ, өв уламжлал юм. Мөн Цагаан Сар нь соёлын түүхээ хойч үедээ өвлүүлэх чухал утга учиртай. Урьд цагт Монголчууд цагаан сарыг мал тарган, ургац баян намрын цагт тэмдэглэдэг байжээ. Харин 1206 оны хавар, олон аймгийн тэргүүлэгчид цугласан Их Хуралдайгаар Төв Азийн тархай бутархай улсуудыг нэгтгэсэн Тэмүүжинг Чингис Хаан цолоор өргөмжилж Монгол Гүрний Их Эзэн хаанаар тунхаглажээ. Шинэ гүрэн, шинэ хаан мэндэлсэн өдөр нь хаврын тэргүүн өдөр буюу Бар жилийн Бар сарын эхэнд тохиосныг бөө нар ихэд бэлгэшээж, Их тэнгэр ивээсэн өлзийтэй сайн заяаны эхлэл хэмээн бүх нийтээр тэмдэглэх болжээ. Тэр өдөр, Чингис Хаан ял шийтгүүлсэн бүгдийг өршөөж, түүхэн шинэ эхлэлийг шинэ гүрний хүн бүрд хүргэн тунхаглаж, хөгшид буурлуудад бэлэг хишиг барьж, тэдний үнэлж баршгүй хувь нэмэр, гавьяа зүтгэлийг хүндэтгэн дээдэлсэн гэдэг.
Аяны тэмдэглэл
Францын алдарт аялагч Гиёом дэ Рюбрукийн тэмдэглэлд 1254 оны шинэ жил 1-р сарын 21-нд тохиож байсныг дурджээ. Дараа нь Италийн алдарт аялагч Марко Пологийн тэмдэглэлд Чингис Хааны ач, Хубилай Хаан өвөг дээдсийнхээ уламжлалыг үргэлжлүүлэн шинийн нэгнийг цагаан сар хэмээн тэмдэглэж байсан тухай бичжээ.
Монгол Улсад одоо хэрэглэж буй билгийн тооллоос өмнө, ямар он тооллыг баримтлан, цаг хугацааны эргэлт, өөрчлөлтийг тэмдэглэдэг байсныг одоо хүртэл нэгдсэн дүгнэлтэнд хүрээгүй байна.
Ямар ч гэсэн Монголчууд бид Цагаан Сарыг Их Эзэн Чингис Хааныг өргөмжилсөн, Монголын Их гүрний мэндэлсэн өдөр хэмээн бэлгэдэн тэмдэглэж ирсэн юм. Мөн энэ өдөр бол бүхий л хүмүүн хоорондоо эв найртай, эелдэг харьцаатай байж, алдсан оносноо өршөөж, өвөг дээдэсдээ талархал хүндэтгэл үзүүлдэг үндэсний баяр юм.
Амжилтанд хүрэхэд аварга мөрөн дээрээ зогсоож уужим ухаан, уудам сэтгэлээрээ дэмжсэн ахмад үеэ хүндэтгэн дээдэлдэгт Цагаан сарын баярын бас нэгэн утга учир оршдогийг ардын домог, уран зураг, түүхэн үйл явдлууд ийнхүү өгүүлж байна.
Цалгин ирж буй Цагаагчин Үхэр жилдээ
Цаглашгүй элбэг дэлбэг,
Халдашгүй бат бэх,
Цөхөршгүй хүчтэй байхыг хүсэн ерөөе!
Ж.Ариунаа, урлаг судлаач
Эх сурвалжууд:
- Burmaa, Ch. and Enkhjargal, D. Монгол Түмний Баяр Цагаан Сар. Ulaanbaatar: Empathy, 2017.
- Choimaa, Sh. Монгол Ёс Заншил, Уламжлалт Ухаанаа Заан Сургагч Нарт Тус Дэм. Ulaanbaatar: Soyombo Press, 2015.
- Kappler, Claude-Claire et René. Guillaume de Rubrouck, Envoyé de Saint Louis: Voyage dans l’Empire mongol (1253-1255). Paris: Payot, 1985. (35-р бүлэг).
- Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. China: ICECE, 2008.
- Rinchen, B. “Цагаан Сар.” Бямбын Ренчин Vol. 5. Ulaanbaatar: Nepko Publishing, 2018.
- Rustichello of Pisa. The Travels of Marco Polo, Vol. 1. Scotland: Yule-Cordier, 1902. (2-р ном, 14-р бүлэг)
- Turmunkh, G. “Цагаан сарыг тэмдэглэхэд учир бий.” Tsahim-toli, February 04, 2016, http://www.tsahim-toli.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=1601:tsagaan-sariig-temdeglehed-uchir-bii&catid=42:soyol&Itemid=401.
- Tibet House Us. “Tibetan Calendar.” Date accessed: January 25, 2021. https://tibethouse.us/tibetan-calendar/.