Хүний эрх хамгаалагч Б.Болорсайхан
2021.02.11
Валентины өдөр хэзээ үүссэн талаар эргэн харвал Эртний Ромтой холбоотой. Жил бүрийн хоёрдугаар сарын дундуур буюу 13-15 -ны өдрийг тохиолдуулан Газар тариалангийн бурхан Фауныг шүтэж, үржил шимтэй байхыг хүсэх Луперкалиа баяраас эхтэй[1]. Ямаа (үржил), нохойгоор (ариусал) бэлгэдэн тахил өргөж, өвчсөн арьсаар нь тариалангийн газар, тааралдсан эмэгтэйг шавхуурддаг, мөн “Энэ жил үртэй болохсон” гэсэн эмэгтэйчүүд өөрсдөө зам тосон зогсдог байж. Хожим V зуунд Ромын Пап Геласиус Гэгээн Валентины өдөр болгов. Дундад зууны үед Франц, Англид шувууд нийлэх үе хоёрдугаар сард таардаг учраас энэ өдрийг “учралын өдөр” гэх утгаар ойлгож байлаа[2]. “Жигүүртний чуулган” (The Parliament of Fowls) шүлэгтээ Жеффри Чосер (1342 – 1400) “…Шувуу бүр ижлээ сонгохоор ирдэг Гэгээн Валентины өдөр байсан юм…” хэмээн онцолж өгүүлснийг өнөөгийн хосын тэмдэглэлт өдөртэй холбох нь ч бий[3].
Хайрыг нийгэмд элдвээр хэмжээлж, зааж, тогтоож ирсэн жишээ, түүхтэй ч гол төлөв хүний амьдралыг уландаа гишгэж байсан нь харамсалтай. Хүүхэдтэй гэрлэх, эмэгтэйчүүдийг хүчээр богтлох, инжээр үнэлэх, арьс үндэс, гарваль, шашин, итгэл үнэмшил, бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллээр ялгаварлан гадуурхах гэх мэт зүй бус явдал цагийн аясаар өөрчлөгдөхөд Дэлхийн хоёрдугаар дайн, тэр дундаа Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал чухал нөлөө үзүүлсэн юм.
Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 16 дугаар зүйлд “Насанд хүрсэн эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс арьс үндэс, яс үндэс, шашин шүтлэгтэй холбогдсон аливаа хязгаарлалтгүйгээр гэрлэх, өрх тусгаарлах эрхтэй. Тэд гэрлэхдээ, гэрлэсний дараа болон гэрлэлтээ цуцлуулах үед тэгш эрх эдлэнэ”, “Нөхөр, эхнэр болох хоёр хүн чөлөөтэй, харилцан бүрэн зөвшөөрсөн нөхцөлд гэрлэж болно”[4] гэж заадаг. Монголоор “нөхөр, эхнэр” гэсэн хөрвүүлгийг Оросоор ”гэрлэгч талууд”[5] хэмээн буулгаж, Англиар “хань ижил” гэж бичсэн байдаг. Зүй нь “Хань ижил болох хоёр хүн чөлөөтэй, харилцан бүрэн зөвшөөрсөн нөхцөлд гэрлэж болно” гэх байж.
Өнөөдөр энгийн мэт санагдавч энэхүү тунхаглалыг боловсруулсан эмэгтэйчүүд “насанд хүрсэн”, “харилцан бүрэн зөвшөөрсөн” (хүчээр эсвэл хүүхэдтэй гэрлэхийн эсрэг), “эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс” (эмэгтэйчүүдийн эрх, жендэрийн эрх тэгш байдал), “аливаа хязгаарлалтгүйгээр”, “чөлөөтэй” (гэрлэх эрх тэгш байдал, өрх тусгаарлах, гэр бүл цуцлах зэрэг аливаа хүйсийн ижил тэнцүү харилцаа) гэсэн үг бүрийн цаана эрх тэгш байдал, эрх чөлөөний төлөө үзгээр, үйлээр тэмцсэн болохыг эргэн харж болно. “Эмэгтэй” хэмээн онцолсон нь ХХ зуунд ч эмэгтэйчүүдийг дорд үздэг, тэр байтугай сонгуульд оролцох боломжгүй байсныг хүртэл баталгаажуулахын тулд дэлхий дахин дахь олон эмэгтэйн дуу хоолой, хүсэл тэмүүллийг илэрхийлсэн билээ. Уг тунхаглалын бусад зүйл нэг бүрийг харвал “хүн бүр”, “аливаа хүн”, “хэнд ч”, “хэн боловч”, “хэнийг ч” хэмээн жендэрийн мэдрэмжтэй цохон тэмдэглэсэн байдаг. Үүгээр 16 дугаар зүйл дээрх үг бүр итгэл үнэмшил, үнэт зүйлсийн төлөөх тэмцлийн талбар байсныг гэрчилнэ.
Ийнхүү гэрлэх эрхийг олон улсын болон бүсийн арав орчим гэрээнд тусгайлан “хань ижил болох”-оор баталгаажуулсан байна. Шинжээчдийн зүгээс гетеросекс хосын гэрлэлтээр гэрлэх эрхийг хязгаарласан гэж үздэггүй бөгөөд аливаа хүйсийн төлөөлөл нь нэгэн адил гэрлэх эрхтэйг цаг ямагт цохон тэмдэглэдэг юм. Гагцхүү Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцын, мөн хүүхдийг хамгаалах болон улс хооронд үрчлэх асуудлаар хамтран ажиллах тухай Гаагын конвенцын оршил хэсэгт “аз жаргал, хайр, ойлголцол бүхий гэр бүлийн орчинд өсөж бойжих нь хүүхдийн бүрэн, өв тэгш хөгжлийг хангах” талаар хөндөж, “хайр” гэсэн үгийг олон улсын гэрээнд хүлээн зөвшөөрчээ.
Үүний зэрэгцээ дээр дурдсан 16 дугаар зүйлд “Гэр бүл бол нийгмийн жам ёсны үндсэн нэгж мөн бөгөөд нийгэм, төрөөр хамгаалуулах эрхтэй” гэж зааснаар аливаа хүйсийн хосууд, тэр дундаа ижил хүйсийн хос ч гэрлэх, өрх тусгаарлах, цаашилбал гэр бүлээ төлөвлөх, оршин суух газар, эрхлэх ажил, мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох, өмчлөх, материалын болон сэтгэл санааны хохирлоо буруутай этгээдээс гаргуулах тэгш эрхийг төрөөс баталгаатай эдлүүлэх ёстойг заажээ.
Манай улсын Гэр бүлийн тухай хуулийг шинэчлэн найруулж байгаа энэ үед алсыг харсан, дэвшилтэт дараах зохицуулалтыг оруулах нь хүний эрхийг хамгаалах, хангах чухал ач холбогдолтой:
- Ижил хүйсийн хань ижилтэй хүн иргэний түншлэл (civil partnership) байгуулж болох бөгөөд гэрлэгчдийн нэгэн адил эрх эдлэж, үүрэг хүлээнэ.
- Хилийн чанадад гэрлэсэн ижил хүйсийн гэрлэлтийг дотоодод нэгэн адил гэрлэсэнд тооцно.
Ийнхүү хайрын үндсэн дээр хамтдаа амьдарсан ижил хүйсийн хосууд банкны хамтран зээлдэгч болох, эмнэлэгт эцсийн үгээ хэлэхээр салах ёс гүйцэтгэх, гэр бүлийн визээр хань ижлээ урих, хүүхэд үрчлэх, хуваарьт эд хөрөнгөтэй байх, залгамжлах, дундаа хамтран өмчлөх эд хөрөнгөө эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрхээ эдлэж чадахгүй хүнд нөхцөлд орж байгаагаас сэргийлэх чухал алхам болно.
[1] Британника нэвтэрхий толь, Луперкалиа баяр. Дэлгэрэнгүйг: https://www.britannica.com/topic/Lupercalia
[2] “Түүх” суваг, Валентины өдөр. Дэлгэрэнгүйг: https://www.history.com/topics/valentines-day/history-of-valentines-day-2
[3] Жеффри Чосерт зориулсан цахим талбар, “Жигүүртний чуулган” шүлэг: http://www.librarius.com/parliamentfs.htm
[4] Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем, Монгол Улсын олон улсын гэрээ, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал: https://www.legalinfo.mn/law/details/1271
[5] НҮБ-ын Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 16.2 зүйл (Орос хэлээр). Дэлгэрэнгүйг: https://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=rus