О.Мөнхбат
МУИС-ийн профессор, МУИС-ийн Нийгмийн судалгааны хүрээлэнгийн захирал
2021.04.13
Асуулт 1. Дээд боловсрол бизнес мөн үү?
Тиймээ бизнес, их том бизнес аж. Энэ бизнес чухамдаа мэдлэг бий болгож, түүнийг хэрэглээний эргэлтэнд оруулж, чадавхижсан, боловсорсон хүний нөөц бэлтгэж хөдөлмөрийн зах зээлд нийлүүлж, нийгмийн өмнө тулгарсан асуудлыг шинжлэх ухаанчаар шийдвэрлэж, улс орны хөгжлийг урагшлуулж байдаг өвөрмөц бизнес. Тиймээс ч улс орнууд энэ салбарт асар их хөрөнгө зарж, бас түүнээсээ ашиг олж байна.
Хэдэн тоо хэлье. 2019 оны байдлаар, ОХУ-ын дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд боловсролын салбарын зардал 3,8 хувь (Regnum.ru, 2019), БНХАУ-д 4.11 хувь (Xinhuanet, 2019), Монгол Улсад 4,7 хувь (ҮСХ, 2020) эзэлдэг бөгөөд тухайн улсын төсөвт эзлэх хувь 2 оронтой тоонд хэлбэлзэнэ. Жишээ нь, 2019 оны Монгол Улсын нэгдсэн төсөвт боловсролын зардлын эзлэх хувь 15,3 хувьд хүрч өмнөх 2018 оноос 0,3-аар өсчээ. (ҮСХ, 2020)
УИХ-ын гишүүн, БСШУ-ны сайд Л.Энх-Амгалан “…нийт 88 их дээд сургууль жилдээ 450 тэрбум төгрөгийн үнийн дүнтэй тэнцэх үйлчилгээ үзүүлж байгаа бол… Монголчууд жил бүр гадаадад суралцахад 400 сая америк доллар гадагшаа зарж байна” гэсэн тооцоог танилцуулав (Ярилцлага, Улаанбал).
Дэлхийн улс орнууд ч мөн дээд боловсролоос, ялангуяа гадаад оюутныг сургаж олж байгаа орлого нь АНУ-д гэхэд төсвийн эх үүсвэрийн эхний аравт багтдаг бол Австрали улсын хувьд энэ төрлийн орлого нь тус улсын мах, ноос, дарсны экспортоос олдог орлоготой тэнцдэг аж (В.Филиппов, 2021)
Асуулт 2. Дээд боловсролыг яагаад шинэчлэх шаардлагатай гэж үзэх вэ?
Аливаа бодлого, эрх зүйн орчны шинэчлэлийн үндэслэл нь тухайн салбарт төр засгаас баримтлах бодлого, үзэл баримтлалын өөрчлөлт, шинээр үүссэн харилцааг зохицуулах зэрэг зайлшгүй хэрэгцээ шаардлагаас үүсэн гардаг хэмээдэг. Боловсрол, дээд боловсролын чанар, хүртээмж, үр өгөөжийг сайжруулах, мэдлэгийг хэрэглээнд оруулах, инновацийг хөгжүүлэх, дэлхийд өрсөлдөх чадавхийг дэмжих зэргээр энэ салбарыг шинэчлэх бодит хэрэгцээ шаардлага байгааг судалгаа шинжилгээ харуулдаг. Түүнчлэн иргэдийн дээд боловсролын үнэлэмж өсч, өөрөө болон үр хүүхдэдээ дээд боловсрол эзэмших, эзэмшүүлэх эрмэлзэл асар нэмэгдэж, түүнд тавих шаардлага ч шууд хамааралтайгаар өсч байна.
Энэ бүхэн нь дээд боловсролыг чанаржуулах, тогтолцоог боловсронгуй болгох, зардал бууруулах, хүртээмжийг нэмэгдүүлэхийг шаардаж байгаа нь үнэн. Гэвч манайд хийгддэг тэр олон шинэчлэл, реформ эдгээр шаардлагыг хангахгүй байгаад гол учир байна.
УИХ-ын 2021 оны хаврын чуулганаар (УИХ, 2021) боловсролын багц хуулиудын шинэчилсэн найруулгын болон шинэ хуулийн төслийг хэлэлцэхээр зэхэж байна. Эдгээр хуулиуд батлагдсанаар Монгол боловсрол, түүний дотор дээд боловсрол шинэчлэгдэнэ хэмээн эрх баригчид мэдэгдэж буй. Ер нь боловсролын хууль тогтоомжийг үе үеийн эрх баригчид олонтоо “оролддог” агаад зөвхөн Боловсролын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга 2002 онд батлагдсанаас хойш гэхэд л 25 удаа нэмэлт, өөрчлөлтөд “өртжээ”. Үүний сацуу боловсролтой холбоотой 17 орчим хуулийн өөрчлөлт ихэнхдээ боловсрол шинжлэх ухааны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад мэдэгдэхгүй шахам замаар хийгддэг аж.
Монголын боловсролын эрх зүйн орчны энэ олон өөрчлөлт ихэнхдээ өнгөн заслын шинжтэй, боловсролын чанар, судалгаа шинжилгээг хөгжүүлэхээсээ илүүтэй албан тушаалын томилгоо, төсөв санхүүд төрийн үндэслэлгүй, үр өгөөж муутай оролцоо, дарамт шахалтыг хуульчилсан байдалтай явж ирэв.
2020 оны 12-р сард боловсролын багц хуулиудыг шинэчлэх талаар боловсролын байгууллагын бүх түвшинд болон үндэсний хэмжээнд цахим хэлэлцүүлэг явсныг уншигч бээр санаж буй биз ээ. Дээд боловсролын шинэчлэлтэй холбоотойгоор их сургуулиудын багш эрдэмтэд 2 асуудлыг голлон хөндсөн. Тодотговол, 1.Их сургуулиудын засаглалыг боловсронгуй болгож, улс төрөөс хараат бус байх зарчмыг хуульчлах, 2.Дээд боловсролын санхүүжилт, эдийн засгийн бие даасан байдлыг хангах явдлыг чухалчилж байлаа.
Асуулт 3. Дээд боловсролын шинэчлэл юунаас хэрхэн эхлэх ёстой вэ?
Эн тэргүүнд дээд боловсролд хандах хандлага, парадигмыг өөрчлөх. Үүнд:
- Дээд боловсролыг дан ганц сургалтын төлбөрөөс санхүүждэг, ашгийн төлөө бус үйл ажиллагаа гэсэн уламжлалт парадигмээс татгалзах шаардлагатай байна. Ингэхдээ ашиг хөөгөөд асар их төлбөр авч, иргэдийг дарамталдаг “зэрлэг капитализм” бус бизнесийн зарчмаар ажиллаж, ашиг олоод түүнээ эргэн оюутандаа, сургалт, судалгааны орчиндоо зарцуулдаг нийгмийн энтерпрайс зарчимд тулгуурласан, хараат бус бие даасан тогтолцоо мөн гэж ойлгох.
- Дээд боловсролыг хүртээмжтэй, өрхийн төсөвт дарамт үзүүлэхгүй байлгахад сургалтын төлбөрийг төрөөс хатуу хянадаг байх ёстой гэдэг хандлагыг өөрчилж, төлбөр бууруулах арга зам нь дээд боловсролын санхүүжүүлэлтийг либеральчилж, олон эх үүсвэртэй болгоход оршино гэдгийг зөвшөөрөх.
- Дээд боловсрол зөвхөн сургалт төдийгүй судалгаа хэрэгжүүлж, мэдлэг бүтээн, хэрэглээнд оруулдаг институци гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, түүнд хөрөнгө мөнгө зардаг болохыг ухамсарлах. Суурь судалгаа бол арилжааны хэрэгсэл биш тул түүнийг хөгжүүлэхэд төрөөс бодлогоор дэмждэг байхыг хүлээн зөвшөөрөх. Судалгаагүй сургалт бол үеэ өнгөрөөсөн, хуучирсан мэдээлэл дамжуулах схоластик тогтолцоо гэдгийг ойлгох.
- Дээд боловсролыг дэмжих төрийн бодлого нь сургалтын зээл олгох, төсвөөс цөөн хэдэн төгрөг өгдөг байх гэсэн ойлголтоос татгалзах. Төрийн бодлого нь судалгаа, сургалтыг дэмждэг төсвийн дэмжлэгийн зэрэгцээ өмчийн олон хэлбэрийн хөрөнгө оруулалтыг урамшуулдаг, татварын хөнгөлөлт үзүүлдэг, дотоодын хяналт шалгалтын дарамтаас ангид орчныг бүрдүүлдэг, тогтвортой, үр дүнд түшиглэсэн байх ёстойг хүлээн зөвшөөрөх.
Асуулт 4. Улс төрөөс хараат бус засаглал гэж юу вэ?
Монголын дээд боловсрол улс төрийн хөндлөнгийн оролцоо, томилгоонд нэрвэгдсээр өнөөг хүрэв. Улс төрөөс хараат бус байна гэдэг нь төрөөс ангид тасархай байна гэсэн үг огт биш. Харин ч төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд боловсрол, шинжлэх ухааны нөөц бололцоог дайчилж, хамтран ажиллах ёстой. Төр улс оронд зайлшгүй хэрэгтэй судалгааг бодлогоор дэмжиж, мэдлэгийн аюулгүй байдлыг хангаж, улс орны язгуур эрх ашгийг хамгаалдаг.
Харамсалтай нь төр, дээд боловсролын хамтын ажиллагаа голлон дарга томилох, сонгуулийн популизм хийх, сонирхлын зөрчилтэй аливаа дарамт шахалтаар хязгаарлагдаж байна.
Чухамдаа “засаглалын хараат бус байдал” гэж улс төрөөс хараат бус, үүсгэн байгуулагч, эрдмийн хамт олон, мэргэжлийн холбоод, төгсөгч, суралцагч, хувийн хэвшил зэрэг оролцогч талуудаас бүрдсэн хамтын удирдлагын механизмтай, эрдмийн эрх чөлөө, мерит зарчмыг хэрэгжүүлдэг, нийгмийн хариуцлагатай, шударга, ёс зүйтэй засаглалын тогтолцоог хэлнэ.
Хараат бус удирдах зөвлөлтэй байх оролдлого нэг бус удаа хийгдсэний сүүлийнх нь дээд боловсролын тухай хуулийн 2016 оны нэмэлт өөрчлөлтөөр (УИХ, 2016) боомилогдсон. Улс төрийн томилгоо, ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байж, хамтын удирдлагыг хэрэгжүүлэн их сургуулийн хөгжлийн стратеги, судалгааны тэргүүлэх чиглэлийг тодорхойлох, эрдмийн эрх чөлөө, мерит ба нийгмийн энтерпренер зарчмыг хэрэгжүүлэх орчин нөхцлөөр хангагдаж байж сая засаглалын хараат бус байдал баталгаажна.
Гэвч 2020 оны 12-р сард хэлэлцүүлэгдсэн “Дээд боловсролын тухай хууль”-ийн шинэчилсэн төсөлд мөн л үүсгэн байгуулагч төрийн төлөөлөл нь их сургуулийн удирдах зөвлөлийн гуравны хоёрыг бүрдүүлэх заалт явж байв. Засаг солигдох бүр төрийн өмчийн компани, их сургуулиуд, байгууллагуудын төлөөлөн удирдах зөвлөлийн төрийн төлөөллийг томилох гэдэг бас нэгэн “томилгоо” зохион байгуулахад хүрдэг. Энэ байдал халагдахгүйгээр асуудал нааштай өөрчлөгдөхгүй.
Асуулт 5. Нийгмийн энтерпрайс зарчим гэж юуг хэлэх вэ?
“Нийгмийн энтерпрайс” гэж бизнесийн үндсэн зарчим шаардлагуудад тулгуурлан хэрэгжиж, олсон ашгийг хуулийн этгээд, хувь этгээдийн төлөө хуримтлал болгохгүйгээр нийгмийн сайн сайхан, ирээдүй хойчийн боловсрол, шинжлэх ухааны хөгжилд зориулан зарцуулдаг зарчмыг хэлдэг. Нийгмийн энтерпренершип, нийгмийн бизнес, гибрид бизнес гэх мэт өөр өөрөөр нэрлэх нь бий ч ашиг олж, түүнээ боловсрол, шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд зардаг гэсэн гол мөн чанар нь өөрчлөгддөггүй аж (Brinvkerhoff, 2000)
Дэлхийн их сургуулиуд төдийгүй халамж, тусламжийн байгууллагууд энэ зарчмаар нийгмийн сайн сайхны төлөөх зорилгоо хэрэгжүүлэх, мөнгө санхүүгийн эх үүсвэрээ шийдсээр өнөөг хүрчээ. Англид гэхэд нийгмийн энтерпрайс эдийн засгийн “гурав дахь салбар” хэмээн нэрлэгдэн, бизнесийн салбарт ажил эрхлэгчдийн 5 хувийг бүрдүүлэх болжээ ( UK government, 2018).
Энэ зарчмыг хэрэгжүүлэхийн тулд их сургуулийн засаглал, санхүүгийн бие даасан байдлыг хуульчилж, үйл ажиллагааг нь татвар, хөрөнгө оруулалтын бодлогоор дэмжих ёстой. Барууны улс орнууд эл зарчмыг хэрэгжүүлэхдээ их сургуулиудыг ашгийн төлөө хувийн хэвшилтэй хэт адилтгаснаас дээд боловсрол хохирол амссаныг мартахгүй байхыг сануулдаг. АНУ-ын судлаачид төрийн өмчийн сургуулиудыг хувийн хэвшилтэй адилтган, төрийн санхүүгийн дэмжлэгийг бууруулсан нь “том алдаа” байсан гэснийг мөн мартамгүй. (Newfield, 2016)
Боловсролын тухай хууль тогтоомжид “ашгийн төлөө бус боловсролын сургалтын байгууллага” (УИХ, 2002) гэсэн ангилалд багтдаг ч төрийн өмчийн сургуулиудыг татвар, төрийн аудит “төрийн өмчийн үйлдвэрийн газар” гэсэн ангиллаар үйл ажиллагааг нь шалгадаг гэсэн ганц баримт л төрийн бодлого үйл ажиллагаа хэр зөрчилтэйг харуулна.
Асуулт 6. Төсөв санхүүгийн бие даасан байдал гэж юуг хэлэх вэ?
Хэрэв материалист үзлээр яриваас “та хэрэв мөнгө санхүүгийн хараат бус байдлыг олж аваагүй бол хэзээ ч бие даасан засаглалтай болохгүй” гэх байсан шиг дээд боловсрол түүний дотор төрийн өмчийн их сургуулиудад төсөв санхүүгийн бие даасан байдал туйлаас чухал. Өнөөгийн байдлаар их сургуулиудын төсвийн 90 хүртэлх хувийг зөвхөн сургалтын төлбөр бүрдүүлж байгаа нь та бидний халаас хоосорч, өр зээлэнд автах нэг шалтгаан болж байна.
Тэгвэл их сургуулиудыг нийгмийн энтерпрайс зарчимд шилжүүлж, санхүүгийн олон эх үүсвэртэй байх нөхцлийг хангаж чадах юм бол дээрх үзүүлэлт 40 хувиас доош бууж, сургуулиас олгодог тэтгэлгийн хэмжээ асар өснө. Өөрөөр хэлбэл, их сургууль хуулийн хүрээнд оюуны хөрөнгө оруулалт хийж, оюуны үйлдвэрлэл явуулж, мэдлэгийг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах замаар мөнгө санхүүгээ босгож, тэр мөнгөөрөө шилдэг багш, оюутнуудыг татаж, тэтгэлэг олгож, сургалт, судалгааны орчноо сайжруулдаг байна. Түүнчлэн оюутан суралцахын хамт ассистантшип, интерншипид хамрагдан орлоготой болох нөхцөл бүрдэнэ.
Энэхүү хөрөнгийн эх үүсвэр нь мэдээж төр засгийн төсвийн зэрэгцээ эндоументын сан, хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт, гарааны компани, технологи дамжуулалт, патент, ашигтай загвар, роялти, зөвлөх үйлчилгээнээс олох орлого зэрэг хууль ёсны эх үүсвэрүүд байдаг аж. Их сургуулиуд эдгээр үйл ажиллагаа явуулах оюуны чадавхийн зэрэгцээ чадварлаг боловсон хүчинтэй байдгаараа оруулсан хөрөнгө оруулалтыг амжилттай өсгөж чадна. Монгол Улсын дээд боловсролын салбарт нийт 95 их дээд сургуульд 148,446 оюутан суралцаж, 7,309 багш ажиллаж байна. Магистрантурт 25,753, докторантурт 3,392 суралцагч суралцаж байна. (ҮСХ, 2021). Энэ бол асар их хүч, бас боломж. Харин эдгээрийг ажиллуулахын тулд тэр яриад байгаа шинэчлэл, реформ хийгдэх ёстой.
Эцэст нь товчоолон дүгнэхэд
- Үр дүн нь өнгөн засал болж үлддэг дээд боловсролын шинэчлэлийг бус засаглал, төсөв санхүүг шинэ зарчмаар хөгжүүлэх бодлого эрх зүй, нийгэм эдийн засгийн өөрчлөлт хийх цаг болов.
- Нийгмийн энтерпрайс зарчимд тулгуурласан улс төрөөс хараат бус засаглалтай, мерит ёс, академик эрх, эрх чөлөө, ёс зүйтэй, нийгмийн хариуцлагыг цогцлоосон дээд боловсрол л шинэчлэлийн үр дүн болох ёстой.
- Суралцагчдыг хямдхан сургахын тулд дээд боловсролыг хямдруулах бус харин чанартай боловсролыг тэтгэлэгтэй авахын тулд дээд боловсролын төсөв санхүүгийн шинэчлэл хийх шаардлагатай.
- Зөв тогтолцоо нь өөрийгөө хөгжүүлдэг зүй тогтлын дагуу бид дээд боловсролын засаглал, төсөв санхүүгийн сайн тогтолцоог бүрдүүлвээс Монголын нийгэм мэдлэгийн нийгэм болно гэсэн өнцгөөс харж, “дүр эсгэсэн” шинэчлэлүүдээс татгалзах нь зүйтэй билээ.
2021.04.14