О.Мөнхбат
МУИС-ийн профессор, МУИС-ийн Нийгмийн судалгааны хүрээлэнгийн захирал
2021.03.30
3 сая иргэнтэй Монгол Улс КОВИД 19 –ийн нэг өдөрт халдсан халдварын тоо 575 болсон нь 51 сая хүн амтай Өмнөд Солонгосоос давсан аюултай түвшинд хүрчээ. (Блуумберг Монгол, 2021)
Цар тахлын халдвар ийнхүү эрс нэмэгдэж 2021 оны 3-р сарын 29-ний байдлаар нийт халдварын тоо 7589-т хүрч нийслэлээс гадна “ногоон байсан” аймаг, сумдад халдварын голомт үүсч улмаар малчны хот айлд тархах аюул нүүрлэв. (ЭМЯ, 2021)
Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын (ДЭМБ) 2020 оны 11-р сарын 4-ний өдрийн “КОВИД 19-ийн эсрэг бэлтгэгдсэн болон бэлэн байдал, хариу үйлдэл” дунд үеийн удирдамжид заасан 4 сценарийн “Олон нийтэд тархсан” дөрөв дэх сценарийн дөрөв дэх түвшин буюу “14 хоногт халдварын тархалт хурдсаж, нийт хүн амд онц ноцтой заналхийлнэ” гэсэн түвшинд Монгол Улс хэдийнээ хүрчээ (World health organization, 2020).
Монголын төр засгийн тухайд 1. КОВИД 19-ийн халдварын тархалтыг дотоодод тараахгүй, 2. Дотоодод халдварласан тохиолдолд голомтлон хяналтанд барих бодлого барьсан нь “дампуурсан” бол эдүгээ КОВИД 19-тэй “зэрэгцэн оршиж” вакцины тусламжтай халдварыг барина гэсэн бодлогын ирээдүй бүрхэг байгаа нь халдвар улам гаарч, улмаар нийт хүн ам урьд хожид байгаагүй аюулд өртөх болсноос харагдана.
КОВИД 19-ийн эсрэг вакцин орж ирж, хүн амаа вакцинжуулан, 2021 оны 3-р сарын 28-ны байдлаар вакцинжуулсан иргэдийн тоо 276 мянгад хүрсэн хэдий ч гадна дотны хүчин зүйлээс угшилтай олон хүндрэл бэрхшээлтэй учрах магадлал өндөр байгаа юм.
Эдгээрийн нэг бол вакцины “национализм” мөн. 2021 оны 2-р сарын 18-ны байдлаар улс орнуудад КОВИД 19-ийн эсрэг гурван өөр технологид суурилсан 7 төрлийн вакцин хэрэглэгдэж, 200 орчим вакцин боловсруулалтын шатандаа байгаагаас 60 орчим нь клиникийн туршилтад байна гэж ДЭМБ мэдээлж байна (Всемирная организация здравохранения. www.who.int).
Вакцины “национализм” дараах хэдэн сувгаар илэрч байна гэж үзэж болно. Үүнд:
- Хамрагдалт болон хүрэлцээ: Вакцин боловсруулсан улс орнууд эн тэргүүнд өөрийн орны иргэдийг вакцинжуулалтад хамруулахыг эрмэлзэж, төр засгийн бодлогын тэргүүлэх чиглэлээ болгон зарлаж байна. Ингэснээр вакцин үйлдвэрлэдэггүй, хөгжүүлдэггүй болон ядуу буурай орны иргэд дарааллын сүүлд зогсоход хүрчээ. Түүнчлэн вакцин нь 2-оос доошгүй удаа хийх, дархлааны үргэлжлэх хугацаа богино тул удаа дараа вакцинжуулалтыг хийх зардлыг буурай улс орон түүний дотор Монгол Улс хүчрэхгүйд хүрэх магадлал өндөр. Энэ байдал нь улмаар улс орон маань аль нэг гадаад гүрнээс хамаарах шинэ төрлийн “хамаарлыг” гүнзгийрүүлэх эрсдэлтэй.
- Вакцин геополитикийн хэрэгсэл болохуй: Вакцины төрлүүдийг тойрон том гүрнүүдийн хоорондын сөргөлдөөн идэвхжиж байна. Одоогийн байдлаар ОХУ, БНХАУ (Sputnik V, Sinopharm вакцин) тэргүүтэй авторитари засаглалтай гэгддэг улс орнуудын “дорнод блок” болон АНУ, Европын холбоо (AstraZeneca, Pfizer вакцин) тэргүүтэй ардчилсан гэгдэх орнуудын “өрнөд блок” гэсэн зураглал тодорч байна. Улмаар дээрх блокууд өөрийн ашиг сонирхлын тойрогт бусад орнуудыг татан нэгтгэхэд чиглэсэн гадаад бодлого, эдийн засаг хөрөнгө оруулалтын “зөөлөн, хатуу бодлогоо” идэвхжүүлж байна. Ялангуяа өөрсдийн бүтээн, үйлдвэрлэж, хэрэглэж байгаа вакцинаа магтах, бусдыг нь үгүйсгэх үзэл суртлын “гибрид” дайны бодлого идэвхжив. Түүнчлэн өөрийн улс хилээр зөвхөн тодорхой нэр төрлийн вакцин хийлгэсэн иргэдийг нэвтрүүлэх, виз олгох болон бусад хөнгөлөлт эсвэл хориг арга хэмжээг зарлаж байна. Монгол Улс төсөв санхүү, олдоц, буцалтгүй тусламж зэргээс үүдэн дээр дурдсан 4 төрлийн вакцинд иргэдээ хамруулж байгаа нь чухамдаа энэ “зарлаагүй” дайны нөхцөлд хүнд байдалд орох магадлалтай. Өөрөөр хэлбэл, Дорно, Өрнөд блокын эл зөрчил хэвээр байх аваас тариулсан вакцинаас үүдэн тодорхой улс орнуудын хаалга зарим иргэдэд маань хаалттай байх нь.
- Иргэдийн үл итгэл, хардаж сэрдэхүй: Улс орны дотоодод вакцинд нийтэд нь үл итгэх, эс бөгөөс заримд нь итгэхгүй хардах явдал өргөжиж байна. Ялангуяа “хуйвалдааны онолын” дагуу вакцин нь үндэсний ген фондод аюул занал учруулна, үндэс угсаагаар аймаглан устгах биологийн зэвсэг гэх мэт цуу тарж, ард иргэдийг айдас хүйдэст автуулан улмаар вакцинаас татгалзахад хүргэж, халдварын аюул заналыг улам өргөжүүлэх эрсдэл нэмэгдлээ.
Монгол Улс вакцинжуулалтаа Дархлаажуулалтын тухай хуулиар (УИХ, 2000) зохицуулдаг агаад түүний 2-р бүлэгт вакцинжуулалтын талаарх төрийн бодлогыг тодорхойлохдоо “дархлаажуулах бэлдмэлийн чанар, үр ашиг, хадгалалт, тээвэрлэлт болон аюулгүй байдлыг төрөөс хянана” гэж заажээ.
Аливаа халдварт өвчин түүний дотор КОВИД 19-ийг эмчлэх тоног төхөөрөмж, эм тариа, вакцинжуулалт тэр бүү хэл эмнэлзүйн тактикийн хувьд Монгол Улс гадаад орнууд, олон улсын байгууллагаас шууд хамааралтай байгаа нь үндэсний аюулгүй байдалд онц ноцтойгоор нөлөөлөх байдалд хүрснийг харууллаа.
Тоног төхөөрөмжийн хувьд КОВИД 19-ийн цар тахлыг эмчлэхэд уламжлалт тоног төхөөрөмжийг ашиглахаас өөр шинэ технологи нэвтрүүлэх асуудлыг хөндөхгүй байгаа нь байдал ойрын жилүүдэд нааштайгаар өөрчлөгдөхгүй болохыг харуулж байна. Дотоодод халдвар бүртгэгдсэнээс хойш төсвийн хөрөнгө оруулалт болон олон улсын байгууллагын хандив тусламж, хөнгөлөлттэй（АХБ, ДБ, ДЭМБ）зээлээр эрүүл мэнд, эмчилгээний шинэ техник, технологи хөгжүүлнэ гэхээс илүүтэй PCR машин, ПГУ ялгагч машин, амьсгалын аппарат, видеоларингоскоп зэрэг тоног төхөөрөмж нийлүүлэгдэж, эрүүл мэндийн байгууллагуудад хуваарилагдаж байгаа нь үүний жишээ гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна.
Түүнчлэн Монгол эрдэмтэд КОВИД 19-ийг оношлох оношлуурыг бүтээсэн сайхан мэдээ байгаа ч төр засгийн тогтвортой бодлого, дэмжлэггүйгээр байдал засрахгүй нь лавтай. Шинжлэх ухааны судалгаа хөгжүүлэлт, лабораторийн тоног төхөөрөмж, хүний нөөц чадварын хөгжил нь тогтвортой бодлого, санхүүжилт шаарддаг. Судалгаа шинжилгээний тухайд алдагдсан цаг хугацааг нөхөж болдоггүй тул чухамдаа үүрд алдсан боломж болдог. Эрх баригчид 2020-2024 онуудад шинжлэх ухаанд зарцуулах зардлаа 3-4 дахин нэмэгдүүлнэ гэж зарласан. Үнэн хэрэгтээ ам, ажил их зөрүүтэй байна. Жишээ нь, шинжлэх ухааны зардалд зарцуулж байгаа төсөв нь ДНБ-ий 0,1 хувьд ч хүрдэггүй манай улс өнгөрсөн 2020 онд Шинжлэх ухаан, технологийн сангаар дамжуулан санхүүжүүлдэг суурь судалгаа, захиалгат төслийн санхүүжилтээ тэглэн царцаасан нь эдийн засгийн ямар ч хүнд үед гарч байгаагүй, урьд хожид үзэгдээгүй явдал болов.
Түүнчлэн эрх баригчид эрүүл мэндийн салбарын санхүүжилтийг өмнөх жилээс бууруулахгүй гэж мэдэгдэж байсан боловч Монгол Улсын 2021 оны батлагдсан төсвийн нийт зарлагад ЭМС-ын үйл ажиллагааны зардал 742.9 тэрбум төгрөг буюу 7.0 хувийг эзлэж байгаа нь өмнөх онтой харьцуулахад 2.1 пунктээр буурчээ.
Судлаачдын үзэж байгаагаар 21-р зуунд байгалийн гамшиг, шинэ төрлийн халдварт өвчин, цар тахлын гаралтын зай, давтамж ойртож, хохирлын хэмжээ үсрэлттэйгээр нэмэгдэж байгаа аж. Тухайлбал, 1918 оны “Испани ханиад” цар тахлаас хойш 1968 онд “Хонконгийн ханиад” цар тахал, түүнээс хойш 41 жилийн дараа буюу 2009 онд “Гахайн ханиад”, 2013 оны “Шувууны ханиад” тархсан бол 2019 онд КОВИД 19 гарсан нь үүний нотолгоо гэж үзэж болох юм. (www.kommersant.ru😉
Товч дүгнэх:
- Цар тахал, халдварт өвчний гаралтын зай ойртож, хохирол нь нэмэгдэж байгаа нь эм тариа, вакцины хомсдлыг нэмэхийн зэрэгцээ тэдгээрийг үзэл суртал, геополитикийн арга хэрэгсэл болгон хувиргаж байна.
- КОВИД 19 цар тахал нь аливаа халдварт өвчнийг оношлох, эмчлэх тоног төхөөрөмж, эм тариа, вакцинжуулалт, эмнэлзүйн тактикийн хувьд Монгол Улс гаднаас хамааралтай болсон нь үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөхөд хүрснийг харууллаа.
- КОВИД 19 төдийгүй цаашид гаралт нь өсөн нэмэгдэх магадлал бүхий шинэ төрлийн халдварт өвчнийг оношлох, эмчлэх, вакцин, судалгаа хөгжүүлэлт зэрэг шинэ технологи, инноваци шаардсан шинжлэх ухаан технологийн хөгжилд зориулсан хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, үр өгөөжтэй зарцуулах чиглэлд бодлогын шийдэл гаргах цаг болжээ.
2012.03.31