Энэ өдрүүдэд өрнөж буй Ардчилсан нам (АН) доторх тэмцэл бол 30 жилийн үйл ажиллагааных нь үр дүн, ээлжит, жам ёсны үзэгдэл юм. Энэ бол зөвхөн С.Эрдэнэ ба Ц.Туваан нарын бүлгүүдийн зөрчил, их хурлаа цахимаар эсвэл танхимд хийхийн ялгаа, бүр эсвэл хэний тамга нь хүчинтэй гэх мэт асуудал биш, харин ирэх оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд аль бүлэглэл орох тухай тэмцэл юм.
Хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн хөрөнгө, чөлөөт зах зээл зэрэг ардчиллын анхдагч үнэт зүйлээсээ АН ухарсаар, ард түмний итгэлийг алдсаар байна. Үнэт зүйлгүй, чиглүүлэх манлайлагч, чирэх зүтгүүргүй АН-ын гишүүд эрх мэдэл, мөнгө харагдвал хаашаа ч хамаагүй, ямар ч зүтгүүрт зүүгдэхэд бэлэн чиргүүлүүд болжээ.
АН-ын аранзыг задлаж, асуудал бүрийг судлан, шалтгааныг нь олж, засаж залруулахгүй бол Монголын төр засаг аажмаар сулрах, хүч мөхөсдөх эрсдэлтэй. Учир нь ардчилсан төр засаг улс төрийн хүчтэй, сөрөг хүчингүй бол тогтмол устай цөөрөм шиг ялзардаг.
АН ингэж суларсаар байвал, Монголын нийгэм гуравдагч хүчин гарч ирэхийг хүлээж, нэг намын монополь ноёрхолд дахиад арваад жил амьдрах магадлал өндөр. Улс төр урсах гол шиг байж, удирдлагаа сэлбэж байж засаглал ил тод, тайлагнадаг, иргэд нь эрх чөлөөтэй, хариуцлагатай, элбэг хангалуун амьдрах, чөлөөт зах зээл үүргээ гүйцэтгэх зайлшгүй бөгөөд шаардлагатай нөхцөл бүрдэнэ.
Тиймээс АН-ын асуудал бол зөвхөн гишүүдийнх нь биш, бүх Монголчуудынх. Энэ намын хямралыг хоёр түвшинд буюу Монголын намын системийн ба намын өөрийнх нь инстүүчлийн талаас нь авч үзэж болно. Инстүүчлэл (institutionalisation) гэдэг нь аливаа нэг үзэл санаа, үзэл баримтлалыг байгууллага, компани, нийгмийн системд уусган шингээхийг хэлнэ. Тэгж чадсан цагт тухайн байгууллага хувь хүн солигдохоос үл хамаарч урт хугацаанд оршдог.
Намын системийн инстүүчлэл
Монгол Улсад харьцангуй инстүүц болж чадсан ганц нам бол 100 жилийн түүхтэй МАН. АН гучин настай, бусад нам бүр залуу. Олон намын бүтэцтэй болсноос хойш АН, МАН хоёр ээлжлэн болон эвсэн төрийн эрх мэдлийг барьж ирсэн. Харин сүүлийн хоёр сонгууль дараалан МАН үнэмлэхүй ялалт байгуулж парламентын 76 суудлаас 65 ба 62-ыг нь авлаа. Одоогийн парламентад МАХН, ХҮН тус бүр нэг суудал авав.
Намууд инстүүчлэгдэхэд тулгарч буй хамгийн том саад нь манай сонгуулийн тогтолцоо. Учир нь төрийн эрх баригчид 30 жилийн турш сонгуулийн хуулиа сонгууль бүрийн өмнө өөрсдөдөө ашигтайгаар өөрчилж ирсэн. Найман сонгуулийн долоог олонхын зарчмаар буюу хоёр том намд түлхүү боломж олгов. 2012 онд ганц удаа пропорциональ ба олонхын холимог зарчмаар явуулахад улс төрийн жижиг нам, эвсэл, бие даагч нарт 20 суудал авах боломж гарав.
Дараагийн гол шалтгаан бол улс төрийн намын санхүүжилт. Санхүүжилт нууц бөгөөд хуурамч тайлан гаргадаг. Намуудын үйл ажиллагаа болон сонгуулийн сурталчилгааны орлого, зарлагыг шалгадаг, хариуцлага хүлээлгэдэг систем тогтохгүй байгаа. Улс төрийн намын хуулийг биелүүлдэггүй, хуулийг засаж шинэчилдэггүй. 2005 оны энэ хуулинд тухайн намд авсан санал бүрд 1000 төгрөг нэг удаа, суудал бүрт 10 сая төгрөг жилд нэг удаа олгоно. Мөнгөний ханшийг харгалзан өөрчилнө гэсэн заалттай. Сүүлийн 15 жилд олон тэрбум төгрөг олгож ирсэн ч, дэлгэрэнгүй тайланг УИХ хэзээ ч нийтэд зарлаагүй. МАН-ын өмнөх удирдлага төр, засгийн албан тушаалыг үнэлэн, амлах хэлбэрээр нийт 60 тэрбум төгрөг намдаа нэмж босгох ярианы бичлэг нийтэд ил тод болсон.
Төрийн эрхийг барьж, төсвийн хөрөнгө, төрийн байгууллагуудыг дайчлан сонгуулиа явуулж буй улс төрийн намтай, төрийн эрх бариагүй нам өрсөлдөх боломжгүй болжээ. Улс төрийн намыг төсвөөс буюу татвар төлөгчдийн мөнгөөр санхүүжүүлж байгаа л бол тайлан заавал тогтмол гаргуулах шаардлагатай. Германд улс төрийн намуудын санхүүжилтийн гуравны нэгийг төрөөс, (үлдсэн хоёрын нэгийг гишүүдийн татвар, нөгөөг нь төрийн албан тушаал хашиж буй гишүүдийн болон бусад хандив) хариуцдаг бөгөөд авсан санал, суудлаас гадна, гишүүдийн тооны өсөлтийг бас тооцдог ажээ.
Эдийн засгийн хувьд өндөр хөгжилтэй орнуудад, ядуу оронтой харьцуулахад улс төрийн намууд илүү инстүүчлэгдсэн байдаг. Пост коммунист 10 орныг судлаад намуудын системийнх нь инстүүчлэл нь эхний 20 жил ихэнхдээ зөвхөн мөнгөний асуудал байсан (F.Bertoa.2017) гэж дүгнэжээ. Тод жишээ нь Румын ба Украйн гэжээ. Манайх тус судалгаанд хамрагдсан бол энэ жишээний тэргүүнд лавтай орох байсан.
АН-ын инстүүчлэл
1990 оны 2-р сарын 18-нд Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн Соёлын Ордонд Монголын Ардчилсан Холбооны (МАХ) анхдугаар их хуралд би сууж, хувийн тэмдэглэл хөтөлсөн. Москвагийн Их сургуулийн анд С.Зориг нээж, Д.Сосорбарам “улс төрийн илтгэл” тавьж билээ. Илтгэлд “МАХ-нь социализмийг капитализмаас илүү сайн нийгэм гэж үздэг. Хөдөлмөрийн бүтээмжээ л өсгөх шаардлагатай. …4 аймаг, 2 хоттой байх… өмчийн олон хэлбэрийг бүрдүүлнэ… марксизмыг бүтээлчээр арвижуулна…” гэх зэргээр дүгнэж билээ.
Зургаа хоногийн дараа 2-р сарын 24-ний өдөр Монголын Оюутны холбоо (МОХ) санаачлан “Монголын ардчилсан бүх хүчний” анхны уулзалтыг МУИС-ийн III байранд зохион байгуулж билээ. Шинэ дэвшилт холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Монголын ардчилсан Холбоо гэсэн байгууллагууд оролцов. Би хурлыг удирдаж, бас л хувийн тэмдэглэл хийж байв. Ардчилсан холбоог төлөөлж Элбэгдорж (Улаан Од сонины сурвалжлагч, хожим нь Ерөнхийлөгч), Жаргалсайхан (Буян), Батсүх (Ард), Төмөрбаатар нар улс төрийн товчоог бүхлээр нь огцруулах, эвслийн Засгийн газар, ардын онцгой эрхт комисс байгуулах, 3-р сарын 4-нд нийтийн жагсаалыг Сүхбаатарын талбайд хийх зэрэг санал тавьж байлаа.
АН бол Монголын ард түмний олон арван жилийн хүсэл мөрөөдөл, чин эрмэлзлэлээс бий болсон улс төрийн хүчин, тийм ч учраас ард олныг манлайлж, ардчилсан хувьсгалыг эхлүүлж, төрийн эрх барилцаж ирсэн юм. Гэтэл өнөөдөр, АН үнэт зүйлээ алдаж, өрөнд баригдсан, өөрийн гэх гэр оронгүй, наашаа гэсэн айлд хоноглож яваа ажилгүйчүүдийн арми, эрх мэдэл, мөнгө бараадсан харанхуй урсгал болжээ. Хоёр ч байраа худалдсан гэх ч мөнгө нь хаачсаныг өнөөгийн дарга нь ч мэддэггүй ажээ. Ингэж дампуурч болох уу?
АН-ын удирдах дээд байгууллага нь Үндэсний бодлогын хороо (ҮБХ). Өмнөх дарга З.Энхболдын үед бүлэг фракцаараа талцаад, нэгдмэл шийдвэр гаргаж чаддаггүй 228 гишүүн байлаа. 2016 оны шинэ дүрмээр намын хороо бүрээс өрсөлдөн сонгогддог 410 гишүүнтэй болжээ. Шинэ дүрмээр намын даргаа ч гишүүдээс шууд сонгох болсноор, таван хүн тус бүр 250 сая төгрөг намдаа хураалгаж, орон даяар хамгийн олон гишүүний санал авахаар өрсөлдөхөд С.Эрдэнэ түрүүлж намын тамга тэмдгээ хүлээн авав. Ардчилсан намын гишүүд албан бүртгэлгүй, татвараа төлдөг нь ч цөөн тул, дээрх тавын сунгаа нь үнэндээ, хамгийн олон санал авахаасаа илүү, хамгийн олон хүнд гишүүний үнэмлэх тараах уралдаан болсон гэх. АН бол ороход үнэгүй, гэхдээ давхар дээшлэх тусам нэмэгддэг төлбөртэй театр болжээ. “Улс төрд явж байгаа бол өөрийнхөө улс төрийн карьер, үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх чадвартай байх ёстой” гэж намын дарга асан С.Эрдэнэ хэлдэг. 2020 оны сонгуульд нэр дэвших “тийз” 100 сая төгрөгт хүрч, 90 хүн төлжээ.
Ардчилсан нам бүтэц зохион байгуулалтаа үргэлж өөрчилж иржээ. Саяын цахим их хурлаараа “хариуцлагын тогтолцоог чангатгаж, ялангуяа намын удирдлага, сонгуульт гишүүдийн хариуцлагыг тодорхой тусгасан. Гишүүд тухайн шатныхаа намын хорооны дарга, тэргүүлэгчдийг сонгоно. Их Хурлын сонгуульд нэр дэвшигчдийг тодруулахад санал өгнө. …Намын сонгуульт гишүүд эрхэлсэн мэргэжил салбартаа манлайлагч, нийгэмдээ эерэгээр нөлөөлөгч, тэргүүлэгч боловсон хүчин байна. Залуус эмэгтэйчүүдэд намын бодлого тодорхойлох түвшинд ажиллах үүд хаалгыг нээж” өгөхөөр заасан гэнэ (О.Алтангэрэл, Үндсэн дүрэмд өөрчлөлт оруулах ажлын хэсгийн дарга).
Манлайлал, хариуцлага, эмэгтэйчүүд, залуусын оролцоо зэрэг улс төрийн суурь үнэт зүйлүүд одоо л дөнгөж АН-ын дүрэмд орж байгаа аж. Удирдлага нь намаа хувийн өмч шигээ, гишүүдээ хэрэгсэл шиг үзэж иржээ. АН-ын үйл ажиллагаа нь удирдлагынхаа хэдхэн этгээдийн ашиг сонирхлын салхиар хийсэх хамхуул аятай. Өнөөгийн тэмцэл ч ялгаагүй, өнгөндөө энгийн гишүүд дүрэм зарчмаа шаардаж байгаа ч, гүндээ бол Ерөнхийлөгч Х.Баттулгыг ирэх сонгуульд дахин дэвшүүлэх эсэхийн төлөө мөнгөний зодоон юм.
Төрийн эрх баригч болон сөрөг намуудын үзэл баримтлал ялгаатай байх ёстой. Гэтэл МАН ба АН хоёулаа зүүний, популист намууд болчихсон учир ялгаа алга болжээ. Мөн улс төрийн нам бүр улс орон даяар мэддэг, хүлээн зөвшөөрсөн, хүндэтгэдэг манлайлагчтай байх ёстой. АН-д, ганц энэ нам ч биш, Монгол Улсад 1990 оноос хойш жинхэнэ манлайлагч гарч ирсэн үү? Өөрийн үг, үйл ажил нь давхацсан, албаа хааж байхдаа хувьдаа ашиг хонжоо гаргаагүй, авлига, хэрэг төвөгт орооцолдоогүй төр засгийн удирдагч хэн байгаа билээ? Энэ бүх байдлаас болоод Монголын намын систем болон тодорхой нам, түүний дотор АН инстүүчлэгдэж чадахгүй байгаа юм.
Улс төрийн нам бол чөлөөт ардчилсан нийгмийн зайлшгүй, бүрэлдэхүүн хэсэг, иргэдийн эвлэлдэн нэгдсэн холбоо, төрийн эрхийг авч болдог хагас-төрийн байгууллага. Нам нийгмийн үзэл бодолд нөлөөлж, түүнийг илэрхийлж, ард түмний хүсэл зоригийг ажил хэрэг болгодог чухал хэрэгсэл. Тийм учраас Монголын улс төрийн намуудын систем, бүх намууд, ялангуяа АН заавал инстүүчлэгдэх, үнэт зүйлсээ сэргээх ёстой.
2020.12.28