Олон улсын авлигын эсрэг өдрийг жил бүрийн 12-р сарын 9-нд улс орнууд тэмдэглэдэг. Энэ өдөр тухайн улс авлигатай яаж тэмцэж, ямар үр дүнд хүрснээ дүгнэж хэлэлцэх учиртай. Яагаад гэвэл улс орны хөгжлийг гацаадаг, ядуурлыг тэлдэг хамгийн том саад тотгор бол авлига, муу засаглал. Үүнийг Монголчууд улам бүр мэдрэх болж, авлигыг зогсоохыг иргэний нийгэм дуу хоолойгоо нэгтгэн шаардаж байгаа ч, олигтой үр дүн гарахгүй байна. Авлигын төлбөрийг ард иргэд нь төлдөг учир өнөөдөр Монголчуудын гуравны нэг нь ядуу, дөрөвний гурав нь модон жорлонтой амьдарч байна. Транспаренси Интернэшнл байгууллагын авлигын индексээр Монгол Улс 2018 онд 180 орноос 93, 2019 онд 106-т орсон.
Гол шалтгаан
Манай төр, ардчилсан бусад улс орнуудын адилаар хууль тогтоох, хэрэгжүүлэх, сахиулах гэсэн гурван хэсгээс (trias politica) бүрддэг. Энэ гурван инстүүц уг нь тус тусын хараат бус, эрх мэдэл, хариуцлага хүлээдэг, харилцан тэнцвэртэй, харилцан тайлагнадаг, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёсыг эрхэмлэн ажиллах ёстой.
Гэтэл манай улсад тэгж ажиллаж чадахгүй байна. Ялангуяа шударга ёсыг тогтоох ёстой аудит, шүүхийн инстүүц хараат байдалд орсноос авлига газар авсаар байна. Авлигын томоохон хэргүүд шийдэгдэхгүй замхарч, гэмт этгээдүүд ял шийтгэлгүй өнгөрч, авлигын улмаас улсад учирсан олон их наяд төгрөгийн хохирлууд эргэн төлөгдөхгүй байгаа нь нийгэмд бухимдал төрүүлж, иргэд авлигын эсрэг тэмцэлд итгэл алдахад хүргэж байна.
Авлигын эрсдэл нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг түлхэж, дотоодын бизнесийг унагаж, өрсөлдөх чадварыг устгаж байна. Эдийн засагт төрийн оролцоо томорч, нийтийн маш их хөрөнгө хараа хяналтгүй болж, түүнийг цөөхөн этгээд намын нэрээр завшсаар байна. Төсөв, худалдан авалт дээр Сангийн яам, Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалт худалдан авалтын асуудал хариуцсан, бас аудитын байгууллагуудын санаачилга, манлайлал дутагдаж байна.
Авлига манай нийгэмд өдөр тутмын амьдрал болж хэвшчихсэн. Төрийн алба авлига өгөхгүй бол хөдлөхгүй болчихсон. Авлигын талаарх олон нийтийн судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 60-аас дээш хувь нь төрийн албаны хүнд сурталд сөхөрч хахууль өгдөг гэж хариулжээ.
Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны цахим хуудасны хаяг нь www.mojha.gov.mn . Ministry of Justice and Home affairs гэж англиар буулгасан нь. Монголоор бол Шударга ёс, дотоод хэргийн яам гэнэ. Энэ яам, түүний хариуцдаг Цагдаагийн ерөнхий газар, Хил хамгаалах ерөнхий газар, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар, Оюуны өмч, улсын бүртгэлийн ерөнхий газар, Архивын ерөнхий газар, Гадаадын иргэн харьяатын газар, Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэн, Хууль сахиулахын их сургууль, Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн, Хууль зүйн туслалцааны төв, Төрийн тусгай албан хаагчдын нэгдсэн эмнэлэг зэрэг агентлаг байгууллагуудын бүх ажилчид өглөө бүр ажилдаа “би эх орондоо шударга ёсыг” тогтоохын төлөө явж байна гэж боддог бол байдал бас л өөр болно доо. Аливаа ажлын үр дүн хүний хандлагаас бас хамаардаг. АНУ, Энэтхэг зэрэг олон оронд яамаа Шударга ёсны газар гэдэг (The Department of Justice).
Яах ёстой вэ?
Юуны өмнө Авлигатай Тэмцэх Газрыг улам бэхжүүлэх, авлигын эсрэг хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох шаардлагатай байна. Авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг дорвитой хэрэгжүүлэх, авлигын хэргийн дагнасан шүүхийг байгуулах хэрэгтэй байна. Авлигачдыг цээрлүүлж, хохирлыг бүрэн төлүүлдэг зарчмыг ягштал мөрдүүлэх дадлыг бүх газарт хэвшүүлэх шаардлагатай боллоо.
Авлигатай тэмцэх нь ганц АТГ-ын ажил биш, хариуцсан ажил хэргээ авлигаас ангид явуулах, удирдаж буй салбар, нэгжээ ил тод, хариуцлага, шударга байлгахад удирдах ажилтнуудын манлайлал, бодит үйл хэрэг үгүйлэгдэж байна. Авлигыг АТГ илрүүлж шалгадаг бол авлигагүй ажиллах нь төрийн бүх шатны албан хаагчдын үүрэг. Үүрэгжүүлж өдөр тутамд нь хянаж чиглүүлэх, удирдан манлайлах нь төрийн эрхэлсэн түшмэлүүдийн манлайлал, үлгэрлэл, үлдээсэн өв болно.
Төрийн өмчит компаниудыг олон нийтийн хувьцаат болгож, хувьцаа эзэмшигчдийн хяналтанд оруулах шаардлагатай. Эдүгээ хэлэлцэж буй “Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай” хууль батлагдвал сум, дүүрэг нь өөрөө татвар тогтоох, төсвөө зохиох эрх мэдэлтэй болно. Орон нутгийн өмчит компани бас олноор байгуулагдах тул компанийн сайн засаглалыг эхнээс нь зөв нэвтрүүлэх шаардлага гарна.
Төрийн албанд намын томилгоог зогсоох, төрийн албан хаагчдыг ур чадварт нь суурилан томилох, дахин сургадаг, дэвшүүлдэг системт тогтолцоотой болох цаг болжээ. Мөн авлигын гол эх үүсвэр болоод буй улс төрийн намуудын санхүүжилтийг ил тод болгох хуулийн зохицуулалт хийх шаардлагатай байна. Монголчууд харьяалагддаг нам, хамаардаг бүлэг, холбогдсон сүлжээ, хүртэх ашгаа харж “cайн улс төрчийг гүтгэлээ” “ийм том мундаг олон юм хийсэн улс төрчийг энэ зэргийн жижигхэн юмаар шалгалаа” гэдэг нь авлигачдын талд байгаа юм уу, авлигатай тэмцэгчдийн талд байгаа юм уу гэдгийг танихын аргагүй саармаг нэгэн болгочихдог.
Монгол Улсад зөвхөн сонгуулийн ардчилал байна, харин сонгуулийн хооронд нийтийн засаглалын бүх түвшинд иргэдийн оролцоо, хяналт, зөвшилцлийн ардчиллыг бий болгох шаардлагатай байна. Зөвхөн хууль журам өөрчилж, янз бүрийн хөтөлбөр боловсруулж, уриа лоозон гаргаад авлига хэзээ ч багасахгүй гэдгийг бид 20 жил харлаа. Авлигаас татгалздаг бүхэл бүтэн үеийг сургах, соён гэгээрүүлэх чиглэлээр ажиллах цаг тулгараад байна. Шударга ёс бол аливаа нийгмийн оршихуйн үндэс юм.
2020.12.17