Пост-социалист Монгол Улсын иргэд үг хэлэх, үйлдлээ сонгох эрх чөлөөгөө олж аваад гучин жилийн нүүр үзэж байна. Хурдтай шинэчлэгдэж буй нийгмийн өөрчлөлтийг Монголын өнөөгийн үеийн урлаг соргогоор мэдэрч, оюун ухааны хөгжил дэвшлийн манлайлагч үүргээ хөрөнгө мөнгө нь дутагдаагүй бол улам сайн биелүүлэн тусгаж чадах юм. Санхүүжилт бага ч, орчин үеийн урлаг нийгмийн хөгжлийн асуудлыг содоор илэрхийлсээр байна. Гэтэл яагаад хувь хүн, төр засаг нь хэдэн хүмүүсийн толгойдоо хайрцаг углаад гүйх, эсвэл айраг өөр дээрээ асгах зэрэг хачирхалтай авирыг сайтар харж, сонсож, ойлгох ёстой билээ?
Энэ нийтлэлээр “Өртөө” арт кэмп төсөлд оролцсон дөчөөд уран бүтээлчийн бүтээлийг ажиглан харж, эргэцүүлэн бодож хийсэн дүгнэлтээ хуваалцахыг зорьлоо. Улаанбаатар хотын ойролцоо Хөшигтийн Хөндий хэмээх нутагт (Mongolian Artists Residency Studios-д) болон нийслэлийн урлагийн орон зайнд (Хаан Галерей, Улаанбаатар Чуулга, Blackbox Theatre-т) тавигдсан бүтээлүүд Монголын нийгэмд нүүрлэж буй олон сорилтоос: авлига, соёлын өв ба байгалийн хамгаалал, феминизм, ухамсарлал зэрэг таван сэдэвт анхаарлаа хандуулан урлагийн бүтээлээр өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлсэн гэж болно. “Өртөө” арт кэмпэд бий болсон уран бүтээлүүд нь хөгжиж буй ардчилсан нийгэмд аж төрөх хүмүүст тулгарсан цаг үеийн асуудлуудын талаар тэдний сэтгэл санаа, үзэл бодлыг толь шиг тусган харуулах мэт. Орчин үеийн урлагийн бодит жишээ болох эдгээр бүтээлүүд нь яагаад нийгмийн ухамсрыг дээшлүүлэх, эрүүл иргэний нийгмийг хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэртэй болох тухай энэ нийтлэлд бичлээ.
Арт Кэмпэд толилуулсан концепциудыг илэрхийлэхээсээ өмнө Монголд орчин үеийн урлаг хэзээ, яаж хөгжиж эхэлсэн тухай товч дурдах нь зүйтэй болов уу. 1990 оны Ардчилсан хувьсгалаас өмнө, урлагт социалист реализм ноёрхон, төрөөс урлагт хатуу хяналт, хязгаар тогтоож байсан нь Монголд модерн, постмодерн урлагийг барууны орнуудынх шиг шат дараалан хөгжихөд боломж олгоогүйтэй холбоотой. Социализмын эцэс үеэс төр засгийн хатуу хяналт суларч, уран бүтээлчид чөлөөтэй туурвих орчин бүрдэж эхэлсэн. Орчин үеийн урлагийн нийгэмлэгийг үндэслэгч, уран бүтээлч Ё.Далх-Очир нийтлэлдээ Монголд болон Зүүн Европд боловсрол эзэмшсэн хэсэг яруу найрагч, уран бүтээлчид анх 1980-аад оны сүүлээр модерн урлагийн “Ногоон Морь” нийгэмлэгийг санаачлан үүсгэн байгуулсныг тэмдэглэжээ. Улмаар “Ногоон Морь” нийгэмлэг Монголд анхны модерн урлагийн сургууль байгуулж, төдөлгүй төгсөгчид нь болон нийгэмлэгийн бусад гишүүд, уран бүтээлээ олон улсад толилуулж эхэлжээ. 1992 онд гадаадын найз нөхөд, уран бүтээлчдийн тусламж дэмжлэгтэйгээр концепцийн, үйл хөдлөлийн, хээр газрын урлагийн төрлийн төслүүд эхлүүлсэн нь эдүгээ “Арт Кэмп” ба “Лэнд Арт” гэж нэрлэгдэх болжээ.
Авлига
“Өртөө” арт кэмпийн тодорхой хэдэн уран бүтээлүүд Монголын хөгжил дэвшлийг хамгийн их хойш нь татаж буй авлигын асуудлыг тодоор толилуулжээ. Л.Гаваагийн Гарчиггүй концептуал бүтээл нь уран бүтээлч тохиолдлын газар босгосон овоог машинаараа тойрон давхиж, шороон дээр зогсолтгүй, давтан тойрч, үүссэн тоосонд нь төдөлгүй зам ч харагдахаа больж, зорчигчийн толгой эргэн, дотор нь эвгүйрнэ. Уран бүтээлч өнгөрсөн зун болсон УИХ-ын сонгуулийн тухай сэтгэгдлээ илэрхийлж, шудрагаар өрсөлдсөн нэр дэвшигчид, тэднийг дэмжигсэд сонгуулийн үр дүнд хэрхэн харамсаж буйг илэрхийлжээ. Ганц сонгуулиар ч биш, бусад үйлдлээрээ, улс төрчид ба цөөн тооны эрх баригчид нь хуулиа хувийн сонирхолдоо нийцүүлэн өөрчилж, тал шигээ их баялагтай, баян түүхтэй, хязгааргүй их боломжтой ард түмнээ мөлжиж буй нь Монголчуудын дотрыг муухайруулж, эдийн болон ёс суртахууны доройтлын тойрогт оруулсныг харуулахыг зорьжээ.
Ж.Мөнхжаргалын Үлгэр Биелэх Цагт бэсрэг кино нь хувь хүний орчин цагийн нийгмийн байдалд харамсаж буйг ёжлоно. Энэ бүтээл сайн үйл хийх нэрийдлээр татварын мөнгийг завшиж, учир утгагүй ажилд зарцуулж буй төрийг шүүмжилжээ. Өнгөрсөн оны эцсээр согтуу жолоочоос хамгаалах нэрээр Сүхбаатарын талбайг тойруулан тус бүр нь 220 кг хүнд, 34 ширхэг шоо чулуу тавьсан тухай бодит байдлыг сануулж иргэд эсэргүүцсэнээр 200 сая төгрөгийн зардлаар байршуулсан эдгээр чулууг зайлуулжээ. Дэлгэцийн баруун талаас модон хавтангаар дүрсэлсэн энэ чулууг бүлэг хүмүүс арай ядан дааж төв хэсэг рүү зөөж тавина. Хоёр эмэгтэй ерөөл тахил үйлдэн тэдний араас дагана. Үйл явдал өнөөгийн Монголын улс төрчид сонгуулийн сурталчилгааны үеэр үлгэрийн амлалт өгөөд, эрх мэдэлд гарсныхаа дараа яаж амлалтаа биелүүлсэн болж “нүглийн нүдийг гурилаар хуурдгийг” санагдуулна. Ж.Мөнхжаргалын өөр нэг уран бүтээлд бүх тал нь толиор хийгдсэн хайрцгийг толгойдоо углах юм. Эдүгээ Монголчууд бид агуулгаас илүү хэлбэрт, дотор сэтгэлээ биш гаднах үзэмжиндээ онцгой анхаарч буйг шүүмжилжээ. Бидний энэ дутагдлыг улс төрчид гарамгай ашиглаж сурсан ба урт хугацааны шийдлийг богино хугацааны ашгаар сольж, ард түмнийг хууран мэхлэдэг шинжийг тодоор дүрсэлжээ.
Соёлын Өвийн Хамгаалал
Авлигын нэг шалтгаан нь орчин үеийн ардчилал, нүүдэлчний өв соёлын хоорондын хандлагын зөрчилд оршиж байна. Монголчуудын үндэсний ялгарал болох нүүдэлчний өв соёлоор бол улс төрийн шийдвэрийг, омог, гэр бүл, нутаг усны нарийн харилцаанд суурилуулан гаргадаг уламжлалтай. Орчин үеийн ардчилсан тогтолцоонд, нүүдэлчний соёл уламжлалаар хандах нь хуулийн өмнө тэгш эрхтэй байх зарчмыг хэрэгжүүлэхэд бэрхшээл үзүүлдэг. Тэгээд алинд нь үнэнч байх тал дээр эргэлзээ, төөрөгдөл үүсгэдэг.
Л.Базарсадын Дугуйгаас Дөрвөлжин рүү бэсрэг кино бүтээлд энэ хэцүү сорилтын нэгэн шинжийг тусгажээ. Эхлээд монгол дээлтэй эмэгтэй хөдөө талд гартаа дэлгэц барин зогсоно. Дэлгэцэн дээр хотын түгжирсэн хөдөлгөөнтэй гудамжны дүрс гарна. Дараа нь зураг солигдож, мөнөөх дээлтэй эмэгтэй хотын хөдөлгөөнт гудамжинд зогсоно. Харин түүний гартаа барьсан дэлгэцэн дээр бэлчиж буй хонин сүрэг харагдана. Энэ бүтээлээр нүүдэлчин өв соёл нь их хотын суурин иргэншлээр хурдтайгаар солигдож буй байдалд ард түмний мэдэрч түгшин, санаа зовсон айдас зовиурыг тусгасан мэт.
Гэхдээ Монголын соёл урлагт нүүдэлчний өв соёлын арвин баялаг агуулгууд олон хэлбэрээр тусдаг нь Монголын өв соёл нь ард түмний сэтгэхүй, өдөр тутмын амьдралд гүн бат суурьшсаныг харуулж байгаагийн нэг илэрхийлэл бөгөөд ёс заншил мөхөн үрэгдэх аюулаас айх шаардлагагүй шиг санагдуулна. Жишээлбэл, Б.Чинбатын Нүүдэл–Зүрхний Бичлэг, Ж.Пүрэвсүрэнгийн Дөрвөн Зүгийн Огтолцол, Д.Бадамын Лус, И.Сайнбаяны Aмар байна уу? Д.Нарандуламын Уртын Дууны Перформанс 2020, Т.Энхболдын Хөх Сэрэхүй, Ц.Түвшинжаргалын 12.8.2020, Г.Лхагвасүрэнгийн Уялга зэрэг бүтээлүүдээс соёлын өвийн баялаг бүхий чухал үнэ цэнийг харж болно. Монголын орчин үеийн урлагт өргөнөөр хөндөгдөж буй соёлын өвөө хадгалж, хамгаалахыг уриалсан сэдвүүд нь үзэгчийн сэтгэхүйд эргэцүүлэн бодох, өв соёлоо хайрлан хүндлэх хүсэл, сэдлийг хөдөлгөж байгаа нь чухал ач холбогдолтой.
Япон зэрэг хөгжингүй, ардчилсан улс орнуудад өв соёлоо хамгаалах нь нийгмийн үнэ цэнийн чухал хэсэг гэдгийг нийтээр хүлээн зөвшөөрч, хуулиндаа оруулсан байдаг. Харин манай улсад, өв соёлоо яаж хамгаалж, хадгалан үлдээх тухай сайтар бодож боловсруулсан ухаалаг тогтолцоо хараахан бий болоогүй байна. Нүүдэлчний өв соёлоо хадгалах гэж хагас дутуу боловсруулсан оролдлогын уршгаар аливаа шийдвэрийн түвшинд омог, орон нутгийн улс төржилт нь ардчиллын хууль, журмаа эрхэмлэх анхдагч зарчмыг дордуулж, бас авлигыг цэцэглүүлж буй хүчтэй зэвсгийн нэг болон хувираад байна.
Монголын орчин үеийн ардчиллын тогтолцоог хөгжүүлэхэд нүүдэлчин өв соёлоо улс төрийн арга барилаас ялгаж салган, зөв бодлогоор хамгаалах шаардлагатай юм.
Байгалийн Хамгаалал
Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын 2030 Тогтвортой Хөгжлийн Зорилтуудын дагуу Монгол Улс ногоон эдийн засгийн үзүүлэлтээрээ эхний 30 орны жагсаалтад багтахыг эрмэлзэж байна. Гэтэл эргэн нөхөгдөхгүй байгалийн баялагаа Монголчууд бидэн шиг хурдтай ашиглах аваас, 2030 он гэхэд дэлхийд дөрвөн дэлхий шаардлагатай болно гэж нийтлэлч Т.Болдгэрэл өөрийн нийтлэлдээ анхааруулжээ.
Энэхүү бодит аюул нь онгон байгалиараа бахархаж, байгалиа ээжтэйгээ зүйрлэн шүтэж ирсэн Монголчуудыг хүйтэн усаар цацуулсан мэт цочоон сэрээх цаг болсныг Арт Кэмпэд бүтээсэн олон бүтээл анхаарууллаа. Жишээлбэл, Б.Энхтуяагийн Gaia, Ц.Солонгын Солонгон Төөрөгдөл, Б.Бат-Эрдэнэ Баагийн Шингэ, У.Нарбаясгалангийн Restart, Л.Мөнгөнцэцэгийн Өчигдөр зэрэг бүтээлүүд энд багтана.
Б.Энхтуяагийн Gaia нь харилцааны, тал газрын урлаг бөгөөд дэлхийн цаг уурын өөрчлөлт, ухамсрын ядуурал, байгальд шингэдэггүй хог хаягдлын асуудлыг хөнджээ. Таван зуугаад улаан гялгар уут хэвлийн хэлбэрийг дүрслэн талаар нэг тараан байрлуулжээ. Энэ бүтээл нь хэрэглээний нийгмийн хязгааргүй шуналыг шүүмжилж, өнөөгийн Монголчууд хээр хөдөөгөөр явахдаа хэт ихээр харж дассан, хог хаягдлыг сануулна. Хэрэглэсний дараах хогоо зохих газар нь аваачиж хаядаггүй, хайхрамжгүй, хэнэггүй байгаа нь бидний соёл, хүмүүжил ямар болчихоод буйг харуулдаг. Хэрэв Монголчууд бид байгалийн нөөцөө ухдаг эрчээрээ тархи толгойныхоо нөөцөө ухдагсан бол, өнөөдөр хүн амын гуравны нэг нь ядуу, хагас нь модон жорлонтой амьдрахгүй байхсан. Тийм буйгаас Монгол Улс эдийн засгийн өрсөлдөх чадвараараа дэлхийд сүүлээсээ хоёрт оржээ. Гэтэл ариун цэвэр бол хүний амьдралын, улсын өрсөлдөх чадварын наад захын шаардлага билээ.
Ц.Солонгын Солонгон Төөрөгдөл бүтээлд ширгэсэн голын ёроолоор дэвссэн хар даавуу болон гялгар дэвсгэр нь урсах усанд норж, холоос наранд гялтаганан, гол шиг харагдаж нүд хуурна. Энэхүү бүтээлээр хүний гараар бүтээсэн хиймэл эд зүйлс нь байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүнүүдийг хэрхэн орлож, улмаар хордуулан устгаж, жинхэнэ баялаг, хөгжил цэцэглэлийг орлуулан, хүмүүсийг төөрөгдүүлж буйг сануулна.
Гялгар уут, хиймэл эд, хуванцрын өргөн хэрэглээ нь бидний хоол хүнсийг тэжээдэг хөрсөнд шингэн олон арван жилээр хордуулан бохирдуулж буй томоохон гай, уршгийн нэг нь юм. Хүний хэрэглээнээс үүдэлтэй энэ маягийн олон хог хаягдал Монголоос халин дэлхийн байгаль, уур амьсгалд ноцтой аюул учруулж байна. Толгойгоо ажиллуулан байгальд үлдээж буй хар ул мөрөө зөв бодлогоор хянаж хязгаарлахгүй энэ маягаар удаан үргэлжилвэл бид өөрсдөө хог хаягдалтайгаа цуг устах аюул нүүрлээд байна.
Феминизм
Байгаль дэлхийгээ эх хүнтэй зүйрлэдэг Монголчуудын соёл, уламжлал орчин үед ч хадгалагдсаар байна. Эмэгтэйчүүд нийгэмд маш чухал үүрэгтэйг Монголчууд бид ерөнхийдөө өргөнөөр хүлээн зөвшөөрч хүндэлдэг. Хүйсийн эрх тэгш байдлыг Үндсэн хуулиндаа тусгайлан “Улс төр, эдийн засаг, нийгэм соёлын амьдрал, гэр бүлийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй тэгш эрхтэй. Гэрлэлт нь хуулиар тогтоосон насанд хүрсэн эрэгтэй, эмэгтэй хоёрын тэгш эрх, сайн дурын харилцаанд үндэслэнэ. Гэр бүл, эх нялхас, хүүхдийн ашиг сонирхлыг төр хамгаална” гэж заасан. Арт Кэмпэд нэлээд хэдэн бүтээлүүд эмэгтэй хүний үзэл бодол, нийгэмд эзлэх байр суурийг илэрхийлсэн байна.
Мэйрагийн Толь 1-р хэсэг 1, Тусгал 2-р хэсэг холимог техникийн уран зурагт бүсгүй хүн гаднаасаа болон дотроосоо өөрийгөө яаж хардгийг дүрсэлжээ. Толь 1-р хэсэгт урт гэзэгтэй бүсгүй толинд инээмсэглэж буй тусгалаа харан зогсоход зургийн арын хэсэгт хөвж буй олон нүд, нүүрнүүд түүний хэлбэртэй холбогдон ширтэн харах мэт. Ногоон, шар, үзмэн ягаан өнгөнүүд бүсгүйн биеийг тодруулна. Тусгал 2-р хэсэг-т цэцэг, өвс ногоонууд шар, тод ягаан, тоорын өнгө давамгайлсан зургийг бүрхэж чөлөөтэй хөвж буй хийсвэр олон нүд, нүүр, гарууд зөрөлдөн урсана. Мэйрагийн бүтээл нь орчин үеийн соёл, загварын сэтгүүл, нийгмийн сүлжээгээр эмэгтэй хүний ертөнцийн зөвхөн нэгээхэн хэсгийг харуулах болсныг үзэгчдэд сануулж, орчин үеийн нийгэмд охидод үлгэр дууриал болохуйц эмэгтэй баатруудын дүр төрөл яагаад нэг хэвийн, цөөхөн байдгийг асуух мэт.
Охидыг багаас нь гэрийн эзэгтэй, эх хүний үүрэгт нийгмээс дасган төлөвшүүлсээр ирсэн. С.Хулангийн Айл Гэр үзэл санааны үзүүлбэрт Монголд өрх толгойлсон ээжүүд олноор олширч буйг онцолж, айл гэр болж тоглож байсан хүүхдүүд том болохоор эрэгтэй хүүхдэд тоглоомоороо үлдэж, эмэгтэй хүүхдэд амьдрал нь болдгийг харуулна. Ц.Нямдуламын Хүлээлт, үзэл санааны үзүүлбэрт уран бүтээлч утасныхаа дэргэд суугаад, хэн нэгнийг залгахыг хүлээнэ. Харин солигдох өмсгөлөөр нь цаг хугацаа урсаж буйг үзэгч ойлгоно. Нийгэмд эмэгтэй хүнийг хүлцэнгүй, дуулгавартай, тэвчээртэй байхыг хар багаас нь төлөвшүүлдэг нь эмэгтэй хүнийг нийгмийн амьдралын идэвх султай болгодгийг шүүмжлэх мэт. Өнөөдөр хувийн болон төрийн хэвшилд шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо удаан өсөж байгаа нь гэр бүл, ажил хөдөлмөрт хандах хандлага нь хүйсээрээ ялгаатайг тооцоолдоггүйтэй холбоотой. Эмэгтэйчүүд шийдвэр гаргах түвшинд эрх тэгш оролцох нь эрүүл иргэний нийгмийг хөгжүүлэхэд чухал үүрэгтэй. Хүн амын хагас нь гэр бүл, ажил хөдөлмөрт зарцуулах цаг, хүч, мөн харах өнцөг нь нөгөө хагасаасаа эрс ялгаатай. Н.Сүндэрьяа Далавчаа Хумисан Эмэгтэй, Далавчаа Дэлгэсэн Эмэгтэй, үзэл санааны үзүүлбэрт хэрэв чухал шийдвэр гаргахад эмэгтэйчүүдийн үзэл бодлыг эрх тэгш тусгадаг болчих юм бол дэлхий яаж өөрчлөгдөх байсан тухай мэдрэмжийг өгөх мэт.
Өнгөрсөн 8-р сард, Монголд 10,000 ээжийг Алдарт Эхийн одонгоор шагнав. Төр засгаас олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн ээжийг шагнаж урамшуулж байгаа нь сайхан хэрэг. Гэвч үр хүүхдээ өсгөж бойжуулахаас гадна, эмэгтэйчүүд нийгэмд олон чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Чанартай боловсрол, эмнэлгийн үйлчилгээг олгоход төрөөс илүү сайн анхаардаг бол хүүхдээ өсгөх, аюулгүй, таатай орчин бүрдэж, илүү ашиг тустай байхсан. Жишээ нь Исландад, шинэ аавуудад гурван сарын цалинтай чөлөө олгодог. Хувийн хэвшлийн байгууллагуудыг дотооддоо хүйсийн эрх тэгш нөхцлийг бүрдүүлсэн соёлоор нь харьцуулж төрөөс урамшуулдаг байна. Цэцэрлэгт өдөрт нэг цагаар хүүхдүүдийг хүйсээр нь тусгаарлан багш нар нь хөвгүүдэд энэрэнгүй байх, охидуудад өөртөө итгэлтэй байх занг төлөвшүүлэх хичээл заадаг ажээ. Ийм төрлийн арга хэмжээ нь Исландыг хүйсийн эрх тэгш байдлын үлгэр жишээ орон болгож байгааг судалгаагаар тогтоожээ. Монголд багшлах, асран сувилах, эмчлэх зэрэг хүүхдийг өсгөн хүмүүжүүлэхэд асар чухал үүрэг гүйцэтгэдэг, эмэгтэйчүүд давамгайлсан салбаруудад ажиллах орчинг нь сайжруулах, цалинг нь нэмж урамшуулах нь ээжүүдийн энгэрт одон зүүж, 100,000 төгрөгөөр шагнаснаас илүү, бодитой ашиг тус болохсон.
Ухамсарлал
Монголчууд бид төр засаг нь сонгуулиар амалснаа биелүүлж чадаагүйгээ одон тэмдэг, бэлэн мөнгө тарааж аргалж байгаа нь ард түмний өдөр тутмын амьдрал дээрээ тулгарч буй асуудлыг нь шийдэхэд туслахгүй байна гэдгийг хүлээн зөвшөөрч ухамсарлах цаг аль хэдийнээ болжээ. Хэрэв эрх баригчид Монголын нийгмийг чанартай үнэ цэнэ, агуулга бүтээхэд нь дэмжихүйц, найдвартай бүтэц, тогтолцоог бүрдүүлж бэхжүүлэхэд анхаардаг болчихвол гаднах хэлбэр нь өөрөө зөв болоод ирэх юм. Аливаа зүйлийн доторх агуулга нь гаднах хэлбэр, төрхтэйгээ нийцэж байгаа эсэхийг дүгнэхийн тулд тухайн зүйлийг таньж мэдэх, ухамсартаа шингээх чадамж хэрэгтэй. Арт Кэмпэд бүтээсэн олон бүтээл тийм ухамсрын тухай байсан бөгөөд ухамсарлалыг мэдрүүлж байлаа.
Ж.Ариунтуяагийн Blue Meeting бүтээл нь цэнхэр даавуун ханатай эргүүлгэн хонгилоор явсаар тойргийн голд хүрмэгц үзэгчийн өмнө том тольтой тулгарч байв. Үзэгч бидэнд өөртэйгээ нүүр тулан учирч, үнэн сэтгэлээсээ ярих, үзэл бодлоо цэгцлэх боломж олгох мэт. Бүтээлийг хотод авчирч үзэсгэлэнгийн танхимд байрлуулахдаа голд нь тааз хүрсэн том мод, харин цэнхэр даавууг нь цагаан, жижиг болгон өөрчилжээ. Хөдөө өөрийн үзэл бодлоо цэгцэлсэн тэрхүү хором нь хотод ирээд тэр мод шиг шинэ ертөнц болон хувирч, урам зориг бадраасан мэдрэмж болсон мэт.
Г.Энхжаргалын Aтман-2 үйлдлийн урлагийн бүтээлд уран бүтээлч өршөөл үйлдэж, бясалган, өөрийгөө сүүгээр/айргаар ариутгана. Р.Чинзоригийн Мэлмий өрөг бүтээл нь далд ухамсар талын цэцэг шиг дэлбээлж хүний болон байгалийн дотоод үзэсгэлэнг сануулан үзэгчийг ухааралд уриалах мэт. Т.Одгариг 3:30AM дуун бичлэгийн өрөг бүтээлд уран бүтээлчийн дотоод ертөнц, бодлын урсгал, тэр бүхнийг ажиглаж буй ухамсарлахыг мэдрүүлж, улмаар үзэгчийн бодлын урсгалын ганцаардмал, хязгааргүй ертөнцөд түр зуур хань болж мэндчилэх мэт. Д. Баярцэцэгийн Арал, видео бүтээлд цаг хугацааны удаан болоод зогсолтгүй урсгалыг мэдрүүлэн зөөлөн урсах голын тусгалд хадны сүүдэр нартай хамт нүүж буйг харуулна.
Б.Ууганцацралын Түгжээ, харилцааны бүтээлд айдас гэсэн бичигтэй гялгар, тунгалаг хальсны дотроос эмэгтэй хүн уудам хөх тэнгэрийн дор, тун тавгүй зогсоно. Айдас эрх чөлөөг чөдөрлөж, өсөн хөгжих боломжийг алдуулдгийг сануулна. Д.Батхолбоогийн Хий өрөг бүтээлд ертөнцийн амьтай, амьгүй бодис хэзээ нэгэн цагт мөн чанартаа эргэн хувирдгийг сануулна. Н.Сүндэрьяагийн Өндөг ба Даль Жигүүр бэсрэг кино, үйлдлийн урлагт дэгдээхэй болтлоо халамж тэвчээр шаарддаг өндгийг чулуун хана руу хага шиднэ. Энэ бол өнөөгийн нийгмийн тогтолцоо залуусын бүтээлч авьяас, чадварыг өсөж, хөгжихөөс нь өмнө устгаж буйг илэрхийлж байна. М.Мөнх-Эрдэнэнийн Байршил, концептуал үйлдлийн урлагт даяаршсан, цахим ертөнцөд мэдээллийн хэт ачаалалаас үүссэн анхаарал удаан төвлөрч чаддаггүй болоод хүн өөрийгөө хурдан өөрчлөхийг улам бүр шамдуулахад хүргэдгийг илэрхийлнэ.
Эдгээр бүтээлүүд үзэгчийг өөрийн оршихуй болон түүнийгээ хорвоод яаж илэрхийлэхийг ухамсарлан ойлгоход түлхэж байна. Өнөөгийн сорилт, бэрхшээлтэй олон асуудлыг шийдэхийн тулд юуны өмнө асуудлыг бодитой харж, хүлээн зөвшөөрөх, ухамсарлахаас эхэлнэ. Ухамсарлах нь хариуцлагатай зөв үйлдэл хийхийн урьдчилсан нөхцөл юм. Арт Кэмпийн уран бүтээлчдийн хөндсөн сэдвүүд нь Монголын нийгмийн хөгжилд тулгараад буй сорилт, бэрхшээлүүдийг ухамсарлан ойлгоход чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Үзэгчдэд ил тод засаглалтай, ухамсартай иргэний нийгэмтэй, орон нутаг нь бие даасан хөгжилтэй, байгаль, соёлын өвөө цэврээр нь хадгалж хамгаалахад анхаардаг, харилцан хүндэлдэг орчинд эрх тэгш боломжийг бүрдүүлдэг, тийм л улс орны иргэн байх хүслийг төрүүлнэ.
Төр засаг нь соёл урлаг, шинжлэх ухааныг дэмжсэн бодлого явуулж, холбогдох институцийг хөгжүүлэн бэхжүүлэх хэрэгтэй байна. Олон улсын түвшний, орчин үеийн, өндөр чанартай урлагийн музей байгуулж, иргэд нь найз нөхөд, төрөл садны хамт урлагаар дамжуулан үзэл бодлоо чөлөөтэй солилцож болохуйц боловсон, соёлтой орчин бүрдүүлж чадвал, эрүүл иргэний нийгмийг хөгжүүлэхэд унацтай хөрөнгө оруулалт болох болов уу. Нью Йорк хотын аялал жуулчлалын орлогын томоохон эх үүсвэр нь MoMA, Guggenheim, Whitney зэрэг орчин үеийн урлагийн музейн үзэгчдээс бүрддэг. Монгол Улс түүхэн барилгуудаа устгалгүйгээр, хүүхдийн тоглоомын талбайг машины зогсоолоор солилгүйгээр тийм урлагийн музей барихад хангалттай газар нутаг, орон зай бий. Монголчууд бид байгалийн баялагаасаа гадна оюуны баялагаа, авьяас билигээ олборлон сайхан амьдрах хязгааргүй их боломж бий. Бид ирээдүй, хорвоог харах өнцгөө тэлэхэд орчин үеийн урлаг тусална. Эдгээр өөрчлөлт нь орчин үеийн урлагаа ойлгож, үнэлэхээс эхэлнэ.
—
- Д. Жаргалсайхан. “Монгол Хүн Баялаг Мөн үү?” Jargal Defacto, 2017 оны 10-р сарын 18, https://www.jargaldefacto.com/article/mongol-khun-bayalag-mun-uu.
- The Economist. “The Best Place to Be a Woman?” December 20, 2018. 6:10. https://youtu.be/l7fyqpHKARg
- Pd. Purevee. “Workplace gender inequality in Mongolia.” Medium.com, March 05, 2018, https://medium.com/@pureveepd/workplace-gender-inequality-in-mongolia-2154b54e134f.
- Т. Болдгэрэл. “Эко Мөр Буюу Хоёр Дэлхий Хэрэгтэй Болсон нь.” Jargal Defacto, 2020 оны 8-р сарын 04, https://www.jargaldefacto.com/article/eko-mur-buyuu-khoyor-delkhii-kheregtei-bolson-ni.
- Ё. Далх-Очир. “Ногоон Морь ба Модерн Урлаг.” Хөх Нар Монголын Орчин Үеийн Урлагийн Сэтгүүл, no.3 (July/Aug/Sep 2018): 33.
Ж.Ариунаа, Урлаг Судлаач.
UB Post сонинд 2020 оны 10-р сарын 19нд хэвлэгдэв.