10-р сарын 28-нд МҮОНРТ-ийн ерөнхий захирал Л.Нинжжамц өөрийн хүсэлтээр ажлаасаа чөлөөлөгдөв. Тэр 2017 онд анх удаа, энэ онд дахин, гурван жилээр томилогдоод байв. Цалин нь хасагдсан, удирдлагынхаа үйлдлийг эсэргүүцсэн ОНРТ-ийн ажилчид одоо Үндэсний Зөвлөлөө огцрохыг шаардаж байна. Яг юу, яагаад болоод байгааг ойлгож, ямар гарц байгааг хайх, үзэл бодлоо илэрхийлэх шаардлага иргэний нийгмийн өмнө тулгарлаа. Учир нь ОНРТ бол олон нийтийн өмч, дуу хоолой нь юм. Арилжааны бус, төр хянадаггүй ОНРТ бол бүх иргэд уулздаг, хүн бүр тэгш эрхтэйг харуулдаг орчин. ОНРТ бол иргэн бүрд үйлчлэгч, үндэсний өв соёлыг хөгжүүлэгч, ардчиллын баталгаа нь юм аа.
Юу болоод байна?
Монголын Радио 1934, Үндэсний Телевиз 1967 онд байгуулагдаж, улс төрийн нэг намын үзэл суртлын дуу хоолой болж тавин жил явсан юм. 1990 онд ардчилсан хувьсгал өрнөж, 1998 онд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль батлагдав. Энэ хуулиар “Төрийн байгууллага өөрийн мэдэлд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байхыг хориглосон”. Тийм учраас 2005 онд “Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хууль” батлагдаж төрийн мэдлийн Монголын радио телевизийн хэрэг эрхлэх газрыг (МРТХЭГ) “Монголын ард түмэнд” үйлчлэх “олон нийтийн радио, телевиз” МҮОНРТ болгон өөрчлөв. Дээрээс нь “Гадаадын сонсогч, үзэгчдэд зориулсан өргөн нэвтрүүлгийн үйлчилгээ эрхлэж, МУ-ын гадаад, дотоод бодлогын талаар мэдээлэх, Монгол орныг дэлхий дахинд сурталчлах, таниулах чиглэлийн хөтөлбөр, нэвтрүүлэг бэлтгэж” түгээхийг үүрэг болгов. Гэхдээ 184 метр өндөртэй зурагтын цамхаг, хөдөөгүүр буй радио долгионыг нэгтгээд дахин дамжуулагч станцуудыг улсын үйлдвэрийн газар болгон тусгаарлав.
МҮОНРТ-ийн удирдах дээд байгууллага нь Үндэсний зөвлөл (ҮЗ). ҮЗ нь олон нийтийн ашиг сонирхлыг төлөөлөх, орон тооны бус, зургаан жилээр томилогддог 15 гишүүнтэй (Ерөнхийлөгч 4, Их Хурал 7, Засгийн газар 4-ийнх нь нэрийг дэвшүүлдэг) ба Ерөнхий захирлыг томилох, чөлөөлөх, түүнтэй гэрээ байгуулах үүрэгтэй.
Энэ хуультай цуг, тус байгууллагын зовлон жаргал эхлэж, удаа дараа үүсдэг олон дуулианы үндэс суурь тавигджээ. Өнөөгийн асуудал бол гагцхүү Ерөнхий захирлыг тойрсон юм биш. Энэ бол системийн асуудал. Удирдлагыг огцруулах драм нь мөсөн уулын усны гадаргуун дээр, харагдаж буй хэсэг нь. Доор нь ямар том асуудал буйг дэлхий дахинаа олон нийтийн өргөн нэвтрүүлэгт тавьдаг дөрвөн зарчмын дагуу харцгаая. Системийн асуудлыг сууриар нь шийдэхгүй л бол шинэ дарга тавиад ч нэмэргүй.
Ардчилсан улсын олон нийтийн өргөн нэвтрүүлэгч нь иргэддээ мэдээлэл шуурхай хүргэх, боловсрол өгөх, хөгжөөн баясгах зорилготой. Тэгэхдээ бүх нийтийн (universality), олон төрлийн (diversity), хараат бус (independent), ялгагдахаар (distinct) байх гэсэн дөрвөн зарчимд тулгуурладаг.
Бүх нийтэд хүрэх
Олон нийтийн өргөн нэвтрүүлэгч (Public broadcaster, буюу ОНХМХ) нь төр ба арилжааны ХМХ-ээс хүн бүрд хүрэх боломжтой байхаараа ялгаатай. Яс үндэс, нийгмийн байдал, худалдан авах чадвараас нь үл хамааран, хүн бүр, орон даяар нэвтрүүлгийг үзэх боломжтой байх ёстой. Тийм ч учраас айл өрх бүрээс үйлчилгээний тодорхой хураамж авч ОНХМХ-ийг санхүүжүүлдэг. Манай улсад олон нийтийн телевизийн хөтөлбөрийг айл бүр үзэж болдог. Харин хөдөө хээр, хаана ч сонсож болдог байсан урт ба дунд долгионы радио нэвтрүүлэг хаачсан бэ? Нэвтрүүлэг нь байдаг, дамжуулалт нь алга болжээ. Газар хөдлөх, ус цасанд боогдох гэх мэт байгалийн гамшиг тохиолдоход заавал биендээ авч явах ёстой аюулгүйн цүнхэнд нь гар чийдэн, лаа шүдэнзээс гадна радио байлгахыг гадаадын орнуудад шаарддаг.
Олон төрөлтэй байх
МҮОНРТ эдүгээ радиогийн гурав, телевизийн, мэдээ, спорт, дэлхий, гэр бүл гэсэн төрөлжсөн таван сувгаар нэвтрүүлэг бэлдэж цацдаг. Тэдгээрийн дотроос мэдээний суваг нь үзэгчдэд хамгийн их хүрдэг. Уран бүтээлд 2015 оны нийт зардлынхаа 10, 2016 онд 30, 2017 онд 11, 2018 онд 18, 2019 онд 20 хувийг тус тус зарцуулжээ. Гол шалтгаан нь 2015 онд улсын төсвөөс өгдөг дэмжлэгийг нь 2 дахин хассан. Ажиллагсдын тоо 750 орчим учир энэ хугацаанд цалин, урамшуулалд нийт зардлынхаа 2015 онд 60, 2016 онд 45, 2017 онд 37, 2018 онд 40, 2019 онд 47 хувийг зарцуулжээ. Суваг бүрийг бие даасан төсөвтэй болгоод, хэдэн хүнтэй ажиллахаа өөрсдөө шийддэг аж ахуйн тооцоонд оруулвал бүтээмж нь өндөр болох юм.
Хараат бус байх
Энэ бол МҮОНРТ-ийн хамгийн сул хэсэг. Байгуулагдсанаасаа хойш төрөөс үргэлж хараат байж, улс төрийн нөлөөнд автаж ирсэн. 2012 оноос АН төрийн эрхийг авч, УИХ дарга З.Энхболд ҮЗ-д өөрийн 7 хүнийг оруулж, ОНРТ-д ногддог улсын төсвийн дэмжлэгийг нь хоёр дахин хасаж, 2006 оны 8-р сараас ажиллаж байсан Ерөнхий захирал М.Наранбаатарыг чөлөөлөв. 2015 оны 1-р сард түүний оронд АН-ын ЕНБД байсан Ц.Оюундарийг томилов. 2016 оны 6-р сард төрийн эрх МАН-д шилжив. ОНРТ-ийн төсвийг нь хасахаар сүрдүүлж, олон шалгалт оруулан түүнийг халав. 2017 оны эхээр МАН-ын Бага Хурлын гишүүн байсан Л.Нинжжамцыг оронд нь томилов. Засгийн газар анх удаа 2017 онд 5.2, 2018 онд 3.9 тэрбум төгрөгийн нэмэлт хөрөнгө оруулалт хийж телевиз радиог тоон горимд шилжүүлэх, барилгын засвар хийх боломж өгөв. Төдөлгүй МАН дотроо хагарч Засгийн газраа солив. 2020 онд 9 тэрбум төгрөгийн улсын төсвийн дэмжлэгээс 8-р сарын тодотголоор 5.2 тэрбумыг нь танав. Цар тахлын шалтгаан байгаа ч, сайд дарга нараас хэн ч эсэргүүцсэнгүй. Ийнхүү өмнөх Засгийн томилсон удирдлагыг солих, өөрийн хүнээ томилох зорилготой үйл явдал өрнөж байгаа юм аа.
Өөрийн ХМХ-гүй байх ёстой төр, засаг дуу-харааны студи дор бүрнээ байгуулж, агуулгаа бэлдэн ОНРТ болон арилжааны телевизүүдээр цацдаг болов. ОНТ-ээр Засаг цаг, Парламент, Ерөнхийлөгч, Прокурорын, АТГ, Цагдаа, Батлан хамгаалахын цагуудтай болж долоо хоног бүр тусгай хөтөлбөр гаргуулж байгаа нь ОНТ-ийн редакцын хараат бус байдлыг ноцтой зөрчиж буй үйлдэл. Энэ тухай Ерөнхий захирал нь ч, Үндэсний зөвлөлийн дарга нь дуугарахгүй явж ирлээ. Зүй нь тухайн сэдвээр хараат бус сэтгүүлчид сурвалжилж, холбогдох мэдээг гаргасны дараа олон нийтийн ашиг тусын өнцгөөс асуудлыг тавьж, тайлбарлах ёстой. Энэ бол төр засаг санхүүжүүлж байгаа учир өөртөө үйлчлэхийг шахаж, ОНРТ нь төрийн биш, олон нийтийн, хараат бус байх суурь зарчмыг алдагдуулж буй хэрэг. МҮОНРТ нь эдүгээ хадны завсар хавчуулагдсан халиуны зулзага болжээ.
Эрс ялгаатай байх
ОНРТ-ийг чанараар нь, ялангуяа хөтөлбөрийн шинж, төрхөөр нь үзэгчид бусад бүх сувгаас ялгаж чадахаар байх ёстой. Энэ бол нэвтрүүлэг бүр онцгой сайн чанартай, гүн агуулгатай, урам зориг өгсөн, шинийг санаачилсан, шинэлэг хөтөлбөр байхыг бүх уран бүтээлчдээс шаардана. Дуу-дүрсний ертөнцөд хөгжлийн хурдыг тогтоож, бусад сувгууд суралцахаар ажиллах ёстой гэсэн үг. Тийм шинэ бүтээлүүдээ МҮОНРТ улам олон болгох шаардлагатай байна. Гадаадын сериалууд биш, үндэсний агуулгаа бүтээлчээр баяжуулан хөгжүүлсэн нэвтрүүлгүүд шаардлагатай байна.
Тэгээд одоо яах вэ?
Юуны өмнө дээрх дөрвөн зарчмаас хамгийн их доголдож буй хараат бус байх зарчмыг хэрэгжүүлэх ёстой. Нэгэнт л улс төрөөс ийм их хамааралтай болохоор иргэд МҮОНРТ-ийг олон нийтийн төлөө гэдэгт эргэлзэх болсон. Авлигаа зогсоож чадахгүй байгаа төр засагтаа итгэж ядаж буй иргэд, яаж түүнээс нь бүрэн хамааралтай болчихсон ХМХ-д татагдах билээ. Тийм ч учраас сайн агуулга хийсэн ч, үзэгчдийн тоо нь буурч байна.
Нөгөө талдаа, яагаад төрд үйлчилдэг ХМХ-д сар бүр хураамж төлөх ёстой билээ гэж иргэдийг бодоход хүргэж байна. Айл бүрээс хотод 1100 төгрөг, хөдөөд 850 төгрөг сар бүр (license fee) хураадаг. Бусад оронд 10 доллараас дээш байдаг. Энэхүү “радио, телевизийн үйлчилгээний хураамж” нь ОНРТ-ийн нийт зардын дөрөвний нэгийг л хаадаг. Харин нийт зардлын хагасыг нь улсын төсвийн дэмжлэгээр хаадаг. Үлдсэн нь зар сурталчилгааны орлогоос бүрдэнэ. ОНРТ нь тухайн өдрийн нэвтрүүлгийн цагийн хоёр хувиас багаар зар сурталчилгаа явуулахыг хуулиар зөвшөөрсөн байдаг. Мөн тоног төхөөрөмж, бусад эд хөрөнгөө түрээслүүлж; хандив, тусламж авч орлого олж болно.
МҮОНРТ нь эдүгээ өөрийн эрхэм зорилгоо “Олон нийтийн эрх ашгийг дээдэлсэн нийгмийн оюун санааны хөтөч, оюуны өмчийг дээдлэгч, үндэсний агууламжтай уран бүтээлийн мэргэжлийн байгууллага байх” гэж тодорхойлжээ. Одоо харин “зөвхөн олон нийтэд үйлчилдэг, хараат бус байх” гэсэн агуулга нэмж оруулах шаардлагатай болжээ. Тэгэхийн тулд төр засгаас дэмжлэг үзүүлэхдээ улсын төсвийн 0.05 хувь гэх мэтээр аль нам төрийн эрхэнд байхаас үл хамаарсан заалтыг хуулиндаа оруулах шаардлагатай. Нөгөө талаас үйлчилгээний хөлсөө нэмэх, санхүүжилтээ яваандаа зөвхөн энэ эх үүсвэрээс авдаг болох ёстой. Гэхдээ нийгмийн сүлжээ хөгжиж буй өнөөгийн нөхцөлд үйлчилгээний хөлсийг хасаж, төсвийн хэмжээг нэмэх нь оновчтой болно.
Үндэсний зөвлөлийн дарга нь төр засаг нөлөөлж байгаа эсэхийг нийтэд тухай бүрд нь мэдэгдэж байх үүрэгтэй, өөрөө улс төрөөс хараат бус хүн байх ёстой. Тийм л байж Ерөнхий захирлаа хараат бус байлгаж чадна.
ОНРТ нь агуулгын хувьд хараат бус байх зарчмыг иргэд бүрэн ойлгож, санхүүгийн болон уран бүтээлийн үйл ажиллагааг дээрх зарчмын дагуу хянаж, цаг тухайд нь засахын тулд хэвлэл мэдээллийн омбудсманыг бий болгож, иргэдийн санал гомдлын мөрөөр шалгаж, удирдлагад нь засах өөрчлөх даалгаврыг цагт нь өгдөг Канадын ОНМХ-ийн туршлагыг ч хэрэгжүүлж болох юм.
Ямар ч гэсэн ОНРТ-ийн хараат бус байх чадвар нь МУ-д ардчиллыг бэхжүүлэх, нийтийн засаглалыг сайжруулах, түүний хамгийн том саад тотгор болоод буй авлигыг таслан зогсооход онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэж чадахыг дахин сануулах цаг болжээ.
2020.11.02