Нам гэдэг үг барууны ертөнцийн түүхэнд улс төр дэх зөрчил, хуваагдал, талцал, сөргөлдөөнийг илэрхийлж ирсэн. Нам гэдэг нь ‘тал, хэсэг’ (part) гэсэн утгаас улбаатай, улс төрийн яриа мэтгэлцээнд анх дундад зууны сүүлээс үзэгдэх болжээ.
Дэлхийн улс төр, ардчиллын түүхэнд улс төрийн намууд онцгой чухал оролцогч байж ирсэн, эдүгээ ч тийм хэвээр байна. АНУ-ын улс төр судлаач Э.Шатшнайдер 1942 онд “Улс төрийн намууд ардчиллыг бүтээсэн ба орчин цагийн ардчиллыг намуудгүйгээр төсөөлшгүй” гэжээ.
Монголд анхны нам байгуулагдаад 100, намын систем үүсээд 30-аад жил боллоо. Манай улсын түүх дэлхийн улс төр, бүс нутгийн нөхцөл байдлаас ихээхэн хамаарч ирсэн бөгөөд түүхэн бүх үйл явцад нам гэх инстүүц том орон зайг эзлэж ирлээ.
Манайд зуун жилийн өмнө нам үүссэн орчин нөхцөл барууныхаас тэс ондоо. Барууны орнуудад намууд сайн дурын, өрсөлдөөнт улс төрийн шинж чанартай байдаг. Тэгвэл манайд энэ шинж чанарыг зөвхөн олон намууд бий болж, намын систем үүссэнээр гучин жилийн өмнөөс олж авч эхэлжээ.
Намын систем гэж хоёр ба түүнээс дээш нам харилцан нэг нэгэндээ нөлөөлж, оршин тогтнохыг хэлдэг. МУ ардчилсан Үндсэн хуулиа батлаж, олон намын тогтолцоог хүлээн зөвшөөрснөөр энэ систем үүсэх нөхцлийг бүрдүүлсэн.
Ардчилал амжилттай төлөвших нь намын систем нь инстүүчлэгдсэн эсэхээс хамаардаг. Нам ба намын системийн инстүүчлэл нь тусдаа ойлголт. Намын инстүүчлэлийн талаар бичсэн нийтлэлийг эндээс уншаарай. Харин намын системийн инстүүчлэл гэж намууд хоорондын өрсөлдөөн тогтворжиж, урьдчилан таамаглахуйц болохыг хэлдэг. Монголын намын систем хэр инстүүчлэгдсэн бэ?
Намын системийн инстүүчлэл
Системийн инстүүчлэлийг олон янзаар хэмждэг. Намууд хоорондын өрсөлдөөн хэр тогтвортой буйг харуулдаг нэг чухал үзүүлэлт бол сонгогчдын саналын хэлбэлзэл юм. Энэ бол нэг сонгуулиас нөгөө сонгуулийн хооронд намын системд гарсан өөрчлөлтийг харуулдаг. Энэ хэлбэлзэл бага байх тусам намын систем тогтвортой гэсэн үг.
Монголд МАН-аас бусад намуудын байр суурь, орон зай тогтвортой бус байгааг ээлжит сонгуулиудын саналын хэлбэлзлээс харж болно. МАН сонгуулиудад өнөөг хүртэл дунджаар сонгогчдын 46 хувийн дэмжлэг авч ирсэн. Харин энэ хугацаанд АН дунджаар 33 хувийн дэмжлэгтэй байв.
Зураг 1: Саналын хэлбэлзэл, 1992–2020 он (electoral volatility)
Эх сурвалж: Монголын намын системийн инстүүчлэл
Монголд 1990-2000 онд 23.7%, 2000–2010 онд 14.2%, 2010–2020 онд 13.2%-ийн санал дунджаар намуудын хооронд шилжжээ. Энэ хэлбэлзэл шилжилтийн эхний 10 жилд хамгийн өндөр гарчээ. Зүүн Европын хуучин коммунист орнуудад мөн адил ийм дүр зураг харагдаж байв. Учир нь ардчилалд шилжээд удаагүй орнуудад нийгмийн зааг ялгарал хүчтэй биш. Мөн сонгогчид харьцангуй нээлттэй байдаг.
Өнөөдөр Монгол бүс нутаг, хуучин коммунист орнууд дотроо хамгийн хаалттай систем болжээ. Олонх, дийлэнхийн (ОД) зарчмаар сонгогддог тогтолцоо нь энэ хаалттай системийг бий болгосон. Өнөөг хүртэлх бүх Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдууд зөвхөн энэ хоёр намаас тодорсон. Учир нь сонгууль бүрийн өмнө тэд өөртөө нийцүүлэн тоглоомын дүрмээ өөрчилж ирсэн. Эрх баригчид хаалттай системээ улам түгжсээр байгаа.
Зураг 2: Монгол ба Зүүн Европын хуучин коммунист орнууд дахь намын системийн хаалттай байдал (1990–2016 он) (party system closure)
Эх сурвалж. F. Casal Bértoa, “Database on WHO Governs in Europe and Beyond,” PSgo (2017), whogoverns.eu
Хаалттай системийг задлах нь
Хаалттай системийг задлах гарц нь пропорциональ элемент агуулсан сонгуулийн тогтолцоо юм. 2012 оны сонгуулийн шинэтгэл хоёр том намын системийн задралыг маш тодорхой харуулсан. Анх удаа гуравдагч намууд Их хуралд 10-аас дээш суудал авсан. Мөн бусад намууд нийлээд сонгогчдын 28 хувийн дэмжлэг авсан байдаг.
Сонгуулийн олонх, дийлэнхийн зарчмаар сонгогддог тогтолцоонд санал гээгдэж, аль нэг нам хэт давамгайлдаг. Манай их хурал цөөн гишүүнтэй, хууль тогтоох ба гүйцэтгэх засаглалын зааг ялгаа нарийн гардаггүй. Үр дүнд нь эрх мэдлийн хяналт тэнцэл үргэлж алдагдаж, улс төрийн хямрал дагуулсаар байна. Засаглалын хяналт тэнцлийг хангах гарц нь парламентад олон намын төлөөлөл сонгогдох явдал юм. Тэгээд ч хоёр намын системийг бүрдүүлэгч АН-ын байр суурь улам хумигдах болсон. Монгол бол авторитар орнуудаар хүрээлэгдсэн орон. Иймээс нэг нам хэт давамгайлах нь эрсдэлтэй гэдгийг анхаарах ёстой.
‘Монголын намын системийн инстүүчлэл’ тайланг бүрэн эхээр нь эндээс уншаарай.
2020.09.10