“Шүүгч би шүүх эрх мэдлийн ариун журамт үүрэг, Монгол Улсын Үндсэн хуульт байгуулал, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, хуулийг дээдлэн хамгаалж хэрэг, маргааныг хэнээс ч хараат бус, зөвхөн Монгол Улсын Үндсэн хууль, бусад хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэж, шүүгчийн ёс зүйг чанд сахиж явахаа ард түмэндээ батлан тангараглая. Хэрэв миний бие өргөсөн тангаргаасаа няцвал шүүгчийн албан тушаалаас нэн даруй огцорч хуульд заасан хариуцлага хүлээнэ”. Шүүгчийн тангараг (Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль. 2012.03.07)
Шүүгч бүр ийм тангараг өргөж байж шүүгчийн эрхээ авдаг. Гэвч өргөсөн тангаргаа шүүгч бүр биелүүлдэггүй. Шүүгчид өөрсдөө авлига, гэмт хэрэг, хар тамхины хэрэгт холбогдох болов. Шүүх авлига, албан тушаалын олон хэргийг шийдэж чаддаггүй, удаж сунжраад хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дуусдаг, ял зувчуулж шийтгэлээс мултардаг, хохирлыг төлүүлдэг, эсвэл хэргийг өршөөдөг заншил тогтсон. Зөвхөн авлигатай тэмцэх тусгай байгуулал арваад жилийн өмнө байгуулсан. Гэтэл авлигын индексээр Монгол Улс урагшлах биш, ухарсаар л байгаа.
2020 оны УИХ-ын сонгуулийн өмнөхнөөс шүүхийн хурлууд огцом олширч, хурдан шуурхай ял шийтгэл оноож эхлэв. Шүүхийн цочсон мэт, гэнэтийн хурд юуг өгүүлж байна вэ? Шүүгчийн томилолт Ерөнхийлөгчөөс хамааралтай. Ерөнхийлөгч Х.Баттулга мөрийн хөтөлбөртөө шударга ёсыг тууштай сахиулж хүний эрхийг дээдэлнэ, “..авлига, хээл хахуулийн хэрэгт холбогдсон нь тогтоогдсон, оффшор данстай нь илэрсэн, ашиг сонирхлын зөрчилтэй нь нотлогдсон тохиолдолд хатуу хариуцлага хүлээлгэж, албан тушаалаас нь огцруулах, хохирлыг нөхөн төлүүлэх…” гэж амалснаа гэнэт санасан юм болов уу. Нэг мэдэхэд гурван жил өнгөрлөө, удахгүй дараагийн сонгууль болно. Ахиж дэвшиж чадах болов уу? Ард түмэн амлалтаа яасан гэхээр юугаа хэлэх билээ? Эдгээр асуултууд Ерөнхийлөгчийг шамдуулж, шүүгчдийг яаруулсан бололтой. МАН-ын удирдлагууд ч энэ хэргүүдийг шийдэхэд нөлөөлөөгүй гэх баталгаа бас алга. Хэрэв тийм бол, хэнээс ч хараат бус байхаа тангарагласан шүүгчид маань төр засгийн удирдлагаас хараат болсон уу.
Шүүх ба сонгууль
2020 оны УИХ-ын сонгуулийн өмнө, сурталчилгаа эхэлсэн үеэр төрийн өндөр албан тушаал хашиж явсан хэд хэдэн хүн шүүхээс олон жилийн ял авлаа. УИХ, ЗГ-ын гишүүд, гурван ч Ерөнхий сайд болон төрийн өмчит том компанийн удирдлагууд энд багтав. Бүгд л Оюу толгой, Тавантолгой зэрэг уул уурхайн том төслүүдийн эргэн тойронд болсон хэргүүд. Угаасаа л энэ том төслүүд бол Монголын улс төрчдийн ялгарах хэрэгсэл болсон. Эдгээр төслийг эхлүүлэх, хэрэгжүүлэхтэй холбоотой шийдвэр гаргагчид, гүйцэтгэгчид албан тушаалаа урвуулан ашиглаж, авлига авсан тухай олон жил хэвлэл мэдээллээр шуугисан.
Олон хүнийг мөрдөж шалгасан, баривчилж сулласан эдгээр хэргүүдийг Монголын шүүх шийдэж, нэг мөр цэг тавихыг иргэд, олон нийт удаан хүлээж байв. Гэхдээ эдгээр хэргүүдийг бөөндөн сонгуулийн сурталчилгааны цагаар яарч сандран шийдсэн нь улс төрийн захиалга уу гэж эргэлзэхэд хүргэж байна.
Сонгуулийн дараа УИХ шинээр байгуулагдав. ЖДҮ-ийг дэмжих сангаас хөнгөлөлттэй зээл хамаатай этгээдүүддээ авсан УИХ-ын гишүүн асан гурван хүн (Г.Солтан 3 жил, Б.Батзориг 40 сая төгрөгөөр торгуулсан, Б.Ундармаа 2.6 жил, Д.Дамба-Очир 3.6 жил) шүүхээс шийтгэл хүлээв. Харин УИХ-д улиран сонгогдсон гишүүд (Г.Занданшатар, Г.Тэмүүлэн, Н.Учрал, Б.Саранчимэг, Б.Баттөмөр, Х.Болорчулуун, Б.Энх-Амгалан, Б.Жавхлан нар ) шүүхээр ч ороогүй, бүрэн эрхээ эдлэн сууж байна. Манайд УИХ-ын гишүүн болмогцоо хуулиар хамгаалагдсан халдашгүй дархан эрхтэй болдог. Ял аваад буй эрхмүүдээс цөөнгүй нь (Н.Номтойбаяр, Ж.Эрдэнэбат, С.Баярцогт, Да.Ганболд, Б.Бямбасайхан) УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшсэн. Тэднийг цагдан хорихын тулд урьд өмнө байгаагүй, их мөнгөний (2-10 тэрбум төгрөг) барьцаа шаардаад, чадаагүй учир сонгууль дуустал цагдан хорисон юм. Ж.Эрдэнэбат нь УИХ-ын гишүүн, нэр дэвшээд байхдаа хоригдсон, хоригдсон байхдаа УИХ-д дахин сонгогдсон боловч, шоронд орсон ганц хүн болов. Ер нь УИХ маань хорогдох байр болчихов уу?
Шидэт шүүх
Төрийн өндөр албан тушаалаа ашиглаж, хувьдаа мөнгө хөрөнгө авсан үйлдлийг авлига гэх бөгөөд авлига авсан этгээд нийтийн ашиг тусын төлөө ямар ч сайн үйл хэрэг хийсэн байсан хариуцлага хүлээх нь шударга ёсонд нийцнэ. Тийм учраас авлигын тодорхой хэргүүдийн тухай шүүхийн шийдвэрийг иргэд ойлгож хандаж байна.
Гэхдээ дээд удирдлага, ялангуяа УИХ, Засгийн газрын шийдвэрийг биелүүлж, хашиж буй албан тушаалын үүргийн дагуу ажилласан хүнд ял шийтгэл хүлээлгэж байгаа нь ойлгомжгүй юмаа. Б.Бямбасайхан, Да.Ганболд нарыг улсад орж ирэх байсан олон тэрбумын татварын орлогыг бууруулсан гэжээ. Холбогдох шийдвэрийг Засгийн газар гаргаад, Ерөнхий сайд нь хажууд нь зогсож байгаад зуруулсан гэрээний хариуцлагыг яагаад тэдэнд хүлээлгэв.
Мөн Ерөнхий сайд асан М.Энхсайханд Тавантолгойн гэрээгээр холбогдуулан хорлон сүйтгэх (ЭХ: 19.6), эрх мэдэл, албан тушаалаа ашиглаж бусдад давуу байдал бий болгосон (ЭХ: 22.1.1) гэсэн үндэслэлээр хэрэг үүсгэсэн. Хэдэн жил шүүхээр явсаар, эцэст нь эрх мэдэл, албан тушаалаа ашиглаж хор хохирол учруулсан (ЭХ: 22.1.2) хэрэг болж хувирав. Мега төслийн гэрээ байгуулах шахсан гэж байснаа 75 сая төгрөгийн автомашиныг 130 саяар авсан болгоод 4.6 жил хорих ял өгчээ.
Одоо Эрдэнэтийн 49 хувийн хэргийн шүүх ажиллагаа ид өрнөж байна. Энэ хэрэг бас яаж шийдэхийг нийгэм анхааралтай ажиглаж байна. Олон жил хойшилж, онц улс төржсөн хэргийг шүүх аль хэр улс төржин шийдэх бол оо.
Шударга ёс
Дээрх хэргүүд Монголын хууль хүн бүрт ижил тэгш үйлчилдэггүйг харуулж байна. Шүүх засаглалын ажилтнууд хуулийг зөвхөн эрх мэдэлтнүүдийн соёрхолд нийцүүлсээр байна. Ийм учраас үй олноороо эрх мэдлийн хойноос хөөцөлддөг, гарсан хойноо шүүхийг хяналтандаа байлгахын төлөө тэмцэлддэг болоод байна.
Сүүлийн арваад жил хэн эрх мэдэлд байхаас үл хамаарсан шүүх засаглалтай болох тухай бид ярьсан. Тийм зорилготойгоор Үндсэн хуульд ч нэмэлт, өөрчлөлт хийлээ. Одоо нэмэлт өөрчлөлтөнд тохируулж Шүүхийн багц хуулиа шинэчлэх гэж байна. Засгийн газраас гадна, Ерөнхийлөгч бас өөр өөрийн хуулийн төсөл боловсруулжээ. Энэ хуулийг хэрхэн батлахаас шударга ёс тогтох эсэх нь хамаарна. Шүүх засаглалд гүйцэтгэх эрх мэдэл хөндлөнгөөс нөлөөлөхийг хориглож чадах эсэх нь бас шалтгаална. Үүгээр ҮАБЗ гэх гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллага шүүхэд нөлөөлөх боломжийг бүр мөсөн хаах ёстой.
2020.08.19