Өнөөдөр 2020 оны 6-р сарын 24. Лхагва гараг. УИХ-ын ээлжит, найм дахь удаагийн сонгуулийн, бас бүх нийтийн амралтын өдөр. Энэ удаа сонгуулийн хуулийг 65 суудал авсан МАН-ын төр засаг дахиад л өөрчилж (2019.12.20), тус бүр 2-3 мандаттай томсгосон 29 тойргоор (нийслэл хот 9 нь) зохион явууллаа. СЕХ-оос үнэмлэхээ авсан 606 хүн нэр дэвшсэний 121 нь бие даагч, үлдсэн нь 17 улс төрийн, нам эвслийг төлөөлжээ.
Сонгуулийн сурталчилгаа 21 өдөр үргэлжилсэн бөгөөд энэ хугацаанд 6 нэр дэвшигчийг шүүхийн шийдвэрээр баривчлан саатуулав. МАН-аас нэр дэвшигч Ерөнхий сайд асан Ж.Эрдэнэбат, АН-аас нэр дэвшигч Сангийн сайд асан С.Баярцогт, Шадар сайд асан Да.Ганболд, “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан Б.Бямбасайхан, УИХ-ын гишүүн асан Н.Номтойбаяр болон нэр дэвшигч, иргэн Х.Бат-Ялалт нарыг шүүх хурал хүртэл ийнхүү тусгаарлав.
Эдгээр нэр дэвшигчдийг өмнө нь авлига, албан тушаал, эрүүгийн гэмт хэрэгтэй холбогдуулан цагдан хорьж, шалгаж байсан боловч, шүүх гэмт хэрэг хийсэн эсэхийг нь эцэслэн тогтоогоогүй учир тэднийг СЕХ нэр дэвшигчээр бүртгэхээс татгалзах хуулийн заалт байхгүй ажээ. Харин эдгээр хүмүүсийн хэрэг шүүх дээр шийдэгдээгүй яваа гэдгийг мэдсээр байж намууд нь нэр дэвшихийг дэмжсэн нь ямар зорилготой байсан бэ? Эдгээр хувь хүмүүс өөрсдөө ийм байдал үүсэх магадлалтайг мэдсээр байж, яг ямар зорилгоор нэрээ дэвшүүлж олон зуун сая төгрөгийн зардал гаргаад байгаа юм бэ? Эцэст нь энэ бүх үйлдлийг хамгийн сайн харж байгаа ч, бүх шүүгчдийг томилоход хамгийн том нөлөөлдөг болсон МУ-ын Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулга яагаад, юу ч дуугарахгүй байгаа вэ? Эсвэл энэ бүхнийг Ерөнхийлөгч маань өөрөө зохион байгуулаад байна уу? Хэрэв тийм бол түүний эцсийн зорилго юу бэ? Ийм хэдэн асуултыг дагуулсан ээлжит сонгууль өнөөдөр болж байна.
Ардчиллын ухралт
Дээрх асуултуудын хариу янз бүр байж таарна. Ямар ч хариу байсан нэг ерөнхий нэгдсэн хариу нь МУ-д шүүхийн инстүүц хараат бус, гүйцэтгэх засаглалын (Ерөнхийлөгч гүйцэтгэх засаглалын хэсэг) удирдлагаар ажиллах болсон явдал. Ардчилсан нийгмийн инстүүц (тодорхой инстүүцийн нэгдэл) суларч, задрахыг улс төр судлаачид ардчиллын ухралт (democratic backsliding) гэдэг. Шүүхийн инстүүц энэ ухралт хийснийг дараах гурван үйлдэл дээр харж болно.
Нэг. Сонгуулийн тухай хуулиар гэмт үйлдлийнх нь явцад эсхүл хэргийн газарт нотлох баримттай нь баривчлахаас бусад тохиолдолд нэр дэвшигчийг баривчлах, саатуулах, цагдан хорих бол СЕХ-оос заавал зөвшөөрөл авах ёстой. Энэ заалт болон УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдлын бүрэн эрхийг зөрчин гишүүн Ж.Эрдэнэбатыг цагдан хорив. Уг нь Ерөнхий прокурор УИХ-д асуудлыг оруулж түдгэлзүүлдэг.
Дээрх 6 хүнийг шалгаж байна гэсээр олон сар явуулж, сонгуулийн үеэр гэнэт хоморголон баривчилсан нь тохиолдлын зүйл биш. Тэдний хэргүүд өөр өөр шүүгчид харьяалагддаг боловч үргэлж хойшлогдож байсан шүүх хурлууд нь гэнэт зэрэг, зэрэг болж, хэний ч төлж барахгүй 10 тэрбум төгрөгийн барьцааг шаардаад баривчилсан нь тусгайлан төлөвлөснийг илтгэнэ.
Хоёр. Х.Батсүрэн жилийн өмнө дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр томилогдсон. Гэтэл сарын өмнө тэр өөрийн хүсэлтээр ажлаа өгөв. Ямар шалтгаанаар гэдгээ цаг нь болохоор тэр мэдэгдэх гэнэ. Тэр хэний, ямар дарамтын дор энэ шийдвэрийг гаргасан бэ? Энэ олон баривчилгааг хийх даалгавраас татгалзсан уу? Түүний араас томилогдсон Д.Ганзоригийг өмнө нь Ерөнхийлөгч дэмжээгүй атлаа сая гэнэт дэмждэг нь ямар учиртай билээ? Олон том хэргүүд шүүхийн шатанд гацсаныг хэн нэгд нь ашигтай шийдэх төлөвлөгөө явж байна уу? Энэ асуултад иргэд хариулт нэхэх, хардах бүрэн эрхтэй.
Гурав. 2020 оны 5-р сарын 13-ны өдөр Үндсэн хуулийн цэц хаалттай, яаралтай хуралдаад УИХ-ын “Төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилтийг хангах зарим арга хэмжээний тухай” 2014 онд гаргасан 64-р тогтоолыг Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзэв. Нарийн царигаар урд хөрш рүү төмөр зам барих нь буруу болж, одоо өргөн царигаар тавьж байна. Цэцийн энэ шийдвэр нь илт, ноцтойгоор Үндсэн хуулийг гуйвуулсан гэж хуульч О.Мөнхсайхан, А.Бямбажаргал нар дүгнэжээ. Ер нь Үндсэн хуулиар нарийн, өргөн царигийн асуудлыг зохицуулдаггүй ажээ.
Дээрх гурван хэрэг Монголын шүүх нь дефакто гүйцэтгэх засаглалын гар хөл болж, тэдний дохио зангаагаар ажиллаж, хуулийг улаан цайм, уландаа гишгэж байгааг нотлож байна. Уг нь бие даасан, шударга шүүх нь Үндсэн хуулийн ардчиллыг бэхжүүлэх, түүний дотор иргэний болон улс төрийн эрхийг хангахад хамгийн чухал үүрэгтэй. Бие даасан шүүх ямар нэгэн тал тохой татдаггүй, улс төрийн нөлөөнд автдаггүй, шийдвэрээ ямар нэгэн айдасгүйгээр гаргадаг байх ёстой. Гэтэл манайд энэ байдал бүрэн алдагдчихлаа.
Хэритэж сангийн Эдийн засгийн эрх чөлөөний индексийн 2017 оны тайланд МУ-д шүүх нь улс төрийн нөлөөнд орсон гэж дүгнэжээ. Дэлхийн Шударга ёсны төслийн Эрх зүйт ёсны индексийн 2018 оны тайланд МУ-ын иргэний хэргийн шүүх 0.52, эрүүгийн хэргийн шүүх 0.39 оноо авч шүүхэд төрийн инстүүц нөлөөлдөг (нөлөөлдөггүй бол 1 оноо) гэжээ.
Ухралтаа зогсоох нь
Өмнө нь бид иргэний нийгмийн дуу хоолойг хааж байгаа нь ардчиллаас ухралт гэж бичсэн. Тэгвэл эдүгээ шүүхийн захиалгат шийдвэрүүд нь ардчиллын бас нэг инстүүц нурж буйг харууллаа.
Ер нь улс орнууд ардчиллаас яаж ухарч байгааг судлаад дөрвөн хэсэгт хуваасан байдаг (Nancy Bermeo. Oxford Universitу). Үүнд
- Цэргийн эргэлт хийх
- Сонгуулийг зохион байгуулалттай луйвардах
- Намууд сонгуулиар засгийн эрхэнд гармагцаа хуулиар дамжуулж ардчиллын инстүүцүүдийг сулруулах
- Гүйцэтгэх засаглал нь хууль тогтоох болон шүүх засаглалд ноёрхлоо тогтоох зэрэг болно.
Тэгэхээр Монголд нэр дэвшигчдийг хууль зөрчин хорьж байгаа нь хоёр дахь, мөн ҮАБЗ-ийн зөвлөмжөөр дамжуулж шүүх, прокуроруудыг халж, сольж байгаа нь гурав, бас шүүхээр дуртай шийдвэрээ гаргуулаад байгаа нь дөрөв дэх замыг сонгочихоод буйг харуулж байна.
Эрх баригчдын энэ сонголтыг иргэд бид яаж зогсоох, ардчиллаа хэрхэн аврах тухай ярилцах ёстой болоод байна. 1990 онд бидний сонгосон либераль ардчилал бол дан ганц сонгууль хийх тухай биш юм. Ардчиллаа бэхжүүлэх хамгийн гол ажил бол улс төрийн либераль инстүүцүүд байгуулах, түүний дотор шударга шүүхээр иргэнийхээ улс төрийн эрхийг хамгаалуулахад оршдог.
Өнөөдөр Монголчууд бид түүхэн сонголтоо хийж байгаа өдөр. Бидний үнэт зүйл, ардчилал, эрх чөлөөний дайснуудыг сонгуулийн замаар зайлуулах өдөр. Энэ удаагийн сонгуулиар бид ёс зүйтэй, мэргэжлийн, шинэ залуу парламентийг сонгож, шүүхийн багц хуулинд ардчиллаа бэхжүүлэхэд нэн шаардлагатай өөрчлөлтийг нь яаралтай оруулах хэрэгтэй байна. Монголын ардчилал, иргэний эрх чөлөө мандтугай!
2020.06.24